Θα τελειώσει ο καπιταλισμός ή μπορεί να μεταρρυθμιστεί;

Το πρώτο είναι του Βόλφγκανγκ Στρέεκ, με τίτλο Πώς θα τελειώσει ο καπιταλισμός;[1] Ο Στρέεκ είναι ομότιμος διευθυντής του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ για τη Μελέτη των Κοινωνιών στην Κολωνία και καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Κολωνίας. Είναι επίτιμος συνεργάτης της Εταιρείας για την Πρόοδο των Κοινωνικοοικονομικών Επιστημών και μέλος της Ακαδημίας Επιστημών του Βερολίνου-Βραδεμβούργου, καθώς και της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας. Οι απόψεις του Στρέεκ έχουν ιδιαίτερο βάρος, αρκετό για να αναθεωρηθούν σε άρθροτου Μάρτιν Γουλφ στους FinancialTimes.[2]

Ο Στρέεκ διατείνεται ότι ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που, όπως υποδηλώνει ο τίτλος του βιβλίου του, πρόκειται να φτάσει στο τέλος του, το οποίο δεν είναι μακριά. Επανεμφανίζει ένα δεύτερο βιβλίο που καλύπτει τις απόψεις πέντε άλλων κοινωνικών επιστημόνων με τίτλο Έχει μέλλον ο καπιταλισμός;[3] Αυτό το βιβλίο περιέχει τις συνεισφορές των ΙμμάνουελΒάλερσταϊν, ΡάνταλΚόλινς, Μάικλ Μαν, Τζορτζ Ντερλουγιάν και Κρεγκ Καλχούν. Όπως λέει ο Στρέεκ, όλοι αυτοί οι μελετητές συμφωνούν, αν και για διαφορετικούς λόγους ο καθένας, ότι ο καπιταλισμός οδηγείται σε μία τελική κρίση.

Ο Βάλερσταϊν εκτιμά ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται στον τελευταίο κύκλο Κοντράτιεφ[4], από τον οποίο δεν μπορεί να ανακάμψει (για πολλούς λόγους, κυρίως λόγω της παρακμής της παγκόσμιας τάξης υπό την ηγεμονία των ΗΠΑ). Ο Καλχούν, από την άλλη πλευρά, εκτιμά ότι ο καπιταλισμός θα δώσει τη θέση του σε κρατικά διευθυνόμενες οικονομίες που θα μπορούσαν να αποκαταστήσουν τον καπιταλισμό, αλλά σε μία νέα «μη αγοραία» μορφή. Ο Μαν εκτιμά επίσης ότι η αμερικανική ηγεμονία έχει τελειώσει και ότι ο καπιταλισμός θα γίνει ένα απρόβλεπτο πεδίο αγώνα μεταξύ διαφόρων καπιταλιστικών ανταγωνιστών, ενώ ο αγώνας της εργατικής τάξης είναι κατακερματισμένος. Η μόνη ελπίδα είναι ότι θα κερδίσουν οι σοσιαλδημοκρατικές δυνάμεις συμβιβασμού. Ο Κόλινς προσφέρει μία πλησιέστερη στον Μαρξισμό προοπτική, σύμφωνα με τον Στρέεκ. Ο καπιταλισμός θα καταφεύγει όλο και περισσότερο στην απαλλαγή από την ανθρώπινη εργασία και στην αντικατάστασή της με ρομπότ και τεχνιτή νοημοσύνη. Αυτό θα δημιουργήσει σοβαρές ταξικές συγκρούσεις και υποκατανάλωση, επειδή οι περισσότεροι εργαζόμενοι δεν θα έχουν αρκετά έσοδα για να αγοράσουν τα προϊόντα της ρομποτοποίησης. Αν και η ανάλυση του Κόλινς δεν είναι μαρξιστική (κατά τη γνώμη μου), καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η μόνη ελπίδα είναι ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός. Τέλος, ο Ντερλουγιάν υποστηρίζει πως η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης υποδηλώνει ότι ο καπιταλισμός δεν θα δώσει τη θέση του στον σοσιαλισμό, αλλά σε έναν μετακαπιταλιστικό κατακερματισμό.

Πού βρίσκεται ο Στρέεκ μετά από αυτόν τον απολογισμό; Θεωρεί ότι ο καπιταλισμός θα πεθάνει «από χίλια τραύματα» και δεν θα σωθεί από τις εναλλακτικές λύσεις του Μαν και του Καλχούν. Χωρίς προλεταριάτο ως δύναμη για την προώθηση της κοινωνίας υπό τον σοσιαλισμό, ο καπιταλισμός θα καταρρεύσει κάτω από τις «δικές του αντιφάσεις», για να ακολουθήσει, όχι ο σοσιαλισμός, αλλά μία «διαρκής μεσοβασιλεία», μία «παρατεταμένη περίοδος εντροπίας», όπου δεν αναδύεται ο «κολεκτιβισμός» αλλά ένας διαφορετικός «ατομικισμός».

Ο Στρέεκ στο βιβλίο του κάνει έναν απολογισμό για την τρέχουσα κατάσταση του καπιταλισμού και παρέχει μία εξαιρετική αφήγηση, με ιδιαίτερο σημείο την κριτική του στις κεϋνσιανές και ρεφορμιστικές απαντήσεις (αν και τα κεφάλαια είναι κάπως επαναλαμβανόμενα). Διαβλέπει μία συστηματική διαταραχή που εμφανίζεται με την πρώτη, αυξανόμενη ανισότητα (όπου οι κορυφαίοι 400 φορολογούμενοι στις ΗΠΑ λαμβάνουν πάνω από 10.000 φορές περισσότερο εισόδημα από το κατώτερο 90% και τα 100 κορυφαία αμερικανικά νοικοκυριά έχουν 100 φορές περισσότερο πλούτο!). Τότε είναι που υπάρχει έντονη διαφθορά από τους πλούσιους και ισχυρούς, όπως φαίνεται στον ρόλο των τραπεζών. Όπως και η αυξανόμενη δύναμη του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου, ενός εντελώς μη παραγωγικού και καταστροφικού τομέα του καπιταλισμού.

Όλα αυτά έχουν περιγραφεί από πολλούς, συμπεριλαμβανομένου και εμένα. Αλλά ο Στρέεκ βλέπει αυτές τις δυνάμεις ως εκείνες που θα τερματίσουν τον καπιταλισμό και όχι ως μέρος των επαναλαμβανόμενων κρίσεωντων μεταπτώσεων στην καπιταλιστική παραγωγή. Ο καπιταλισμός είναι περισσότερο άδικος και διεφθαρμένος απ' ότι ανίκανος να καλύψει τις ανάγκες των ανθρώπων. Αλλά επειδή δεν υπάρχει θετική δύναμη στην κοινωνία που να μπορεί να αντικαταστήσει το κεφάλαιο, ο καπιταλισμός «θα πάει στην κόλαση, αλλά για το προβλεπόμενο μέλλον θα μετεωρίζεται στα πρόθυρα, νεκρός ή ετοιμοθάνατος από υπερβολική δόση του εαυτού του».

Για τον Στρέεκ, είναι «μαρξιστική προκατάληψη ότι ο καπιταλισμός ως ιστορική εποχή θα τελειώσει μόνο όταν μία νέα ή καλύτερη κοινωνία είναι ορατή και ένα επαναστατικό υποκείμενο είναι έτοιμο να την υλοποιήσει για την πρόοδο της ανθρωπότητας». Κατά κάποιον τρόπο, ο Στρέεκ προβλέπει ένα νέο στάδιο βαρβαρότητας μετά την κατάρρευση του καπιταλισμού, παρόμοιο με εκείνο που συνέβη στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία μετά την πτώση της τον 5ο αιώνα, οπότε μία εκλεπτυσμένη δουλοκτητική οικονομία έδωσε τη θέση της στα φυλετικά κράτη· πόλεις αντικαταστάθηκαναπό μικρά χωριά· εκτάσεις έδωσαν τη θέση τους σε μικρά κτήματα· η τεχνολογία αδρανοποιήθηκε και ξεχάστηκε.

Κατά τη γνώμη μου, ο Μαρξ αναγνωρίζει ότι η βαρβαρότητα θα μπορούσε να αντικαταστήσει τον καπιταλισμό. Δεν δίνει καμία εγγύηση ότι ο καπιταλισμός ακολουθείται από τον σοσιαλισμό. Υποστηρίζει επίσης ότι χωρίς ένα «επαναστατικό υποκείμενο» (δηλαδή την εργατική τάξη) που ασκεί πολιτική δράση για να τερματίσει τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, αυτός μπορεί να συνεχιστεί. Ο Στρέεκ έχει δίκιο ότι ο καπιταλισμός δεν έχει μακροπρόθεσμο μέλλον, αλλά έχει δίκιο ότι δεν υπάρχει τίποτα που να τον αντικαθιστά για να προωθήσει την ανθρώπινη κοινωνία;

Η άποψη του Στρέεκ χαρακτηρίζεται από τον κυνισμό του ακαδημαϊκού, ο οποίος έχει απομακρυνθεί από την εργατική τάξη και έχει βυθιστεί στην εμπειρία της αντιδραστικής νεοφιλελεύθερης περιόδου (ενός πολύ σύντομου χρόνου στην ιστορία του ανθρώπου και του καπιταλισμού). Κατά την άποψή μου, οι κύκλοι του καπιταλισμού (Κοντράτιεφ και κέρδους) θα δημιουργήσουν τελικά νέες δυνάμεις για αλλαγή -μία νέα πιο πεπεισμένη εργατική τάξη ως παράγοντας αλλαγής.

Φυσικά, η κριτική του Μάρτιν Γουλφ στον Στρέεκ είναι διαφορετική, καθώς έρχεται για να υπερασπιστεί τον καπιταλισμό. Σίγουρα, λέει ο Γουλφ, ο Στρέεκ έχει δίκιο ότι δεν υπάρχει μόνιμη ισορροπία σε καμία κοινωνία. «Τόσο η οικονομία όσο και η πολιτεία πρέπει να προσαρμοστούν και να αλλάξουν». Αλλά μόνο μία οικονομία της αγοράς μπορεί να προσφέρει «δημοκρατία». Ο κίνδυνος τώρα δεν είναι το τέλος του καπιταλισμού αλλά το τέλος της δημοκρατίας. Κατά τον Γουλφ, οι δημοκρατικές κυβερνήσεις πρέπει να συνεργαστούν για να διασφαλίσουν τη «διαχείριση των εντάσεων μεταξύ του δημοκρατικού εθνικού κράτους και της οικονομίας της αγοράς». «Είναι δυνατό αυτό;», αναρωτιέται ο Γουλφ και απαντά: «Και βέβαια είναι!» -αν και δεν ξεκαθαρίζει το πώς.

Αυτή η αισιοδοξία και οι ευσεβείς πόθοι για «σοσιαλδημοκρατικές» λύσεις στα δεινά του καπιταλισμού παραμένουν κυρίαρχα στα αριστερά μέσα ενημέρωσης. Εμφανίζονται ξανά στο βιβλίο του Ντιν Μπέικερ. Ο Μπέικερ είναι συνδιευθυντής του Αμερικανικού Κέντρου Έρευνας για την Οικονομική Πολιτική στην Ουάσινγκτον. Είναι τακτικός ραδιοτηλεοπτικός παραγωγός και συγγραφέας οικονομικών και οικονομικής πολιτικής. Μιλάει συχνά σε συναντήσεις για το εργατικό κίνημα και γράφει για τους αναγνώστες της εφημερίδας Guardian στο Ηνωμένο Βασίλειο. Ο Μπέικερ ήταν ένας από τους λίγους οικονομολόγους που ανέφεραν ότι προέβλεψαν την παγκόσμια οικονομική κατάρρευση, στηρίζοντας την άποψή του στην πιστωτική στεγαστική φούσκα στην Αμερική, η οποία δημιούργησε οικονομική αστάθεια τύπου Μίνσκι.

Το βιβλίο του λέγεται Νοθεία: πώς η παγκοσμιοποίηση και οι κανόνες της σύγχρονης οικονομίας δομήθηκαν για να κάνουν τους πλουσιότερους πλουσιότερους.[5] Ο τίτλος έχει πλέον γίνει γνωστό θέμα μεταξύ των αριστερών, (μετά;) κεϋνσιανών οικονομολόγων. Συγκεκριμένα, το πρόβλημα δεν είναι ο καπιταλισμός ή η οικονομία της αγοράς, αλλά ο τρόπος που έχει δομηθεί η σύγχρονη οικονομία, ιδιαίτερα από τη νεοφιλελεύθερη περίοδο μετά τη δεκαετία του 1980. Με άλλα λόγια, η οικονομία νοθεύτηκε για να αλλάξει «τους κανόνες του παιχνιδιού» υπέρ των πλουσίων και μακριά από την πλειοψηφία. Αυτό είναι το θέμα που μας παρουσίασε στο βιβλίο του ο Τζόζεφ Στίγκλιτς[6], ένας άλλος οικονομολόγος και ήρωας της αριστεράς και του εργατικού κινήματος.

Ο Μπέικερ δείχνει πώς η κατανομή του εισοδήματος στην κοινωνία μας δεν έχει καμία σχέση με την αξία και πώς γίνεται επιλεκτική επίκληση στα αξιώματα των νεοκλασικών οικονομικών για να αποτραπούν τυχόν ενέργειες που δεν ωφελούν τις ελίτ. Οι παρεμβάσεις που προωθούν την ανοδική κατανομή των εισοδημάτων δεν επικρίνονται ποτέ, ενώ η ανισότητα και η ανεργία αφήνονται να διορθωθούν από το αόρατο χέρι.

Ο Μπέικερ επισημαίνει ότι «ούτε ο Θεός ούτε η φύση μάς δίνουν ένα επεξεργασμένο σύνολο κανόνων που ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο καθορίζονται οι σχέσεις ιδιοκτησίας, επιβάλλονται οι συμβάσεις ή εφαρμόζεται η μακροοικονομική πολιτική. Αυτά τα θέματα ορίζονται από πολιτικές επιλογές». Στη σύγχρονη οικονομία, οι τράπεζες διασώζονται από τις κρίσεις, οι άνθρωποι όχι. Επιβάλλονται εμπορικές συμφωνίες που οδηγούν στην απώλεια θέσεων εργασίας για την πλειοψηφία και σε περισσότερο κέρδος για τις εταιρείες. Θα μπορούσε να επιτευχθεί πλήρης απασχόληση, αλλά είναι αντίθετο προς το συμφέρον των μεγάλων εταιρειών, διότι θα σήμαινε αύξηση των μισθών και του κόστους εργασίας, τα οποία συμπιέζουν τα κέρδη. Έτσι αυτό που ο Μαρξ ονόμασε «εφεδρικός στρατός εργασίας» διατηρείται ως πολιτική υπόθεση.

Προσδιορίζει πέντε τομείς, στους οποίους η «ανοδική κατανομή» που προκαλείται από τις πολιτικές πρέπει να αντιστραφεί: μακροοικονομικά που εστιάζουν μόνο στον χαμηλό πληθωρισμό· ασύμμετρη αντιμετώπιση των ιδιωτικοποιημένων κερδών και των κοινωνικοποιημένων ζημιών στον χρηματοοικονομικό κλάδο· βαριά προστασία των δικαιωμάτων ευρεσιτεχνίας στο εσωτερικό και στο εξωτερικό· προστασία επαγγελμάτων υψηλής ειδίκευσης από ξένο ανταγωνισμό· και απεριόριστη αμοιβή CEO.

Ο Μπέικερ λέει ότι αυτή η πολιτική «νοθεία» της οικονομίας δείχνει ότι δεν λειτουργεί σωστά η «ελεύθερη αγορά». Εδώ φαίνεται να υπονοεί ότι, αν λειτουργούσε σωστά, τότε όλα θα ήταν καλά και δίκαια. Επειδή η αγορά είναι «νοθευμένη», όχι επειδή υπάρχει οικονομία της αγοράς, χρειαζόμαστε την κυβέρνηση να παρεμβαίνει για να διορθώνει τις ανισότητες, τις αδικίες και να εφαρμόσει πολιτικές για την πλειοψηφία, όχι για τους λίγους.

Ο Μπέικερ αποτυγχάνει να εξηγήσει πώς η αγορά «νοθεύτηκε». Απλά συνέβη; Γιατί η επιλογή πολιτικής έγινε για τους πλούσιους και όχι για την πλειοψηφία; Δεν ήταν ποτέ έτσι; Ο Μπέικερ εξετάζει τα συμπτώματα και όχι τις αιτίες.

Οι μαρξιστές σαν εμένα θα έλεγαν ότι οι πολιτικές που οδήγησαν στην αύξηση της ανισότητας και στην ανάπτυξη του χρηματοοικονομικού κεφαλαίου προέκυψαν επειδή η Χρυσή Εποχή του καπιταλισμού, με τις αξιοπρεπείς συντάξεις, τις δημόσιες υπηρεσίες και οφέλη και την πλήρη απασχόληση, δεν μπορούσε πλέον να προσφερθεί από τον καπιταλισμό της αγοράς, καθώς το κεφάλαιο βυθίστηκε. Έτσι, η «νοθεία των κανόνων» ήταν απαραίτητη για τη διάσωση του συστήματος της καπιταλιστικής αγοράς.

Η ακραία ανισότητα του πλούτου και του εισοδήματος δεν είναι μοναδικό προϊόν της «σύγχρονης οικονομίας». Ήταν πάντα ο κανόνας για τον καπιταλισμό. Ήταν η σύντομη Χρυσή Εποχή μετά το 1945 που ήταν ξεχωριστή, όχι η νεοφιλελεύθερη περίοδος από τη δεκαετία του 1970. Εάν αυτό είναι σωστό, τότε η απαίτηση του Μπέικερ ότι οι «προοδευτικές κυβερνήσεις» παρεμβαίνουν για να δημιουργήσουν ίσους όρους ανταγωνισμού και να τερματίσουν την «ανοδική κατανομή» είναι απλώς ευσεβής πόθος. Ο σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός της δεκαετίας του 1960 δεν πρόκειται να επιστρέψει στον καπιταλισμό του 21ου αιώνα. Ο Στρέεκ είναι πιο κοντά στην αλήθεια από τον Μπέικερ.

Παραπομπές:

    1.Στρέεκ, Β. (2019). Πώς θα τελειώσει ο καπιταλισμός; δοκίμια για ένα σύστημα που αποτυγχάνει (επιμ. Λ. Ρινόπουλου). Αθήνα: Πλέθρον.

    2.Wolf, M. (2016, November). Martin Wolf: the caseagainst the collapse of capitalism. FinancialTimes. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2020 από: https://www.google.com/amp/s/amp.ft.com/content/7496e08a-9f7a-11e6-891e-...

    3.Wallerstein, I., Collins, R., Man, M., Derluguian, G., &Calhoun, C. (2013). DoesCapitalismHave A Future? Oxford: OxfordUniversityPress.

    4.Κοντράτιεφ, Ν. (2020). Οι μεγάλοι κύκλοι της οικονομικής συγκυρίας (μτφ. Ε. Κατσιώλη). Αθήνα: Εκάτη.

    5.Baker, D. (2016). Rigged: HowGlobalization and the Rules of the ModernEconomyWereStructuredtoMake the RichRicher. Washington: Center for Economic and Policy Research.

    6.Stiglitz, J. E. (2016). Rewriting the Rules of the American Economy: AnAgenda for Growth and SharedProsperity. NewYork: W. W. Norton&Company.