Το 1821: Εθνική ή κοινωνική επανάσταση;

1. Η ση­µα­σία της συ­ζή­τη­σης

Στα 200 χρό­νια που προη­γή­θη­καν, η συ­ζή­τη­ση για το χα­ρα­κτή­ρα της επα­νά­στα­σης του 1821 υπήρ­ξε διαρ­κής. Όµως επί­σης, σε κάθε εποχή, το «κέ­ντρο» αυτής της συ­ζή­τη­σης όπως το απο­τύ­πω­νε η Ακα­δη­µία Αθη­νών και η κυ­ρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φία, υπήρ­ξε µε­τα­βλη­τό και κα­θο­ρι­ζό­ταν από τις άµε­σες πο­λι­τι­κές ανά­γκες, όπως τις αντι­λα­µβα­νό­ταν η κυ­ρί­αρ­χη τάξη.

Στις πρώ­τες δε­κα­ε­τί­ες της συ­γκρό­τη­σης του ελ­λη­νι­κού εθνι­κού κρά­τους, όταν κυ­ριαρ­χού­σαν ακόµα οι ανά­γκες του δια­χω­ρι­σµού µε το οθω­µα­νι­κό πα­ρελ­θόν, πα­ρέ­µει­νε ισχυ­ρή η «αφή­γη­ση» που ανα­ζη­τού­σε το ιστο­ρι­κό πα­ρελ­θόν κατ’ ευ­θεί­αν στην πα­ρά­δο­ση της κλασ­σι­κής αρ­χαιό­τη­τας.

Όταν η Με­γά­λη Ιδέα έπαψε να απο­τε­λεί ιδε­ο­λο­γι­κό προ­σα­να­το­λι­σµό και έγινε συ­γκε­κρι­µέ­νο πο­λι­τι­κό πρό­γρα­µµα, στην πε­ρί­ο­δο της προ­ε­τοι­µα­σί­ας των µε­γά­λων επε­κτα­τι­κών πο­λέ­µων στις αρχές του 20ού αιώνα, η κυ­ρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φία ρί­χτη­κε απο­φα­σι­στι­κά στην προ­σπά­θεια να συ­νε­νώ­σει όλα τα αντι­φα­τι­κά στοι­χεία του ιστο­ρι­κού πα­ρελ­θό­ντος σε µια νέα ιστο­ρι­κή αφή­γη­ση, που είχε ως κέ­ντρο την αδιά­λει­πτη συ­νέ­χεια του ελ­λη­νι­σµού, µε στόχο να πα­ρου­σιά­σει το σύγ­χρο­νο ελ­λη­νι­κό κρά­τος που είχε προ­κύ­ψει από την επα­νά­στα­ση του 1821 ως το νό­µι­µο κλη­ρο­νό­µο της Βυ­ζα­ντι­νής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας.

Αυτή η «ιδε­ο­λο­γι­κή χρήση της Ιστο­ρί­ας» είχε ως θύµα την ίδια την επα­νά­στα­ση του 1821. Είναι πρα­γµα­τι­κά εντυ­πω­σια­κό το γε­γο­νός ότι η ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξη υπο­βα­θµί­ζει συ­νει­δη­τά το ιστο­ρι­κό γε­γο­νός, την τοµή που την έφερε στην εξου­σία. Οι επα­να­στα­τι­κές ιδέες της επο­χής, οι πρα­γµα­τι­κοί επα­να­στά­τες, οι ορ­γα­νώ­σεις τους, το πρό­γρα­µµά τους, έχουν απω­θη­θεί στο σκο­τά­δι. Ο φόβος της επα­νά­στα­σης είναι, εδώ και πολύ καιρό, το απο­φα­σι­στι­κό κρι­τή­ριο για την κυ­ρί­αρ­χη τάξη και κα­θο­ρί­ζει την πα­ρέ­µβα­σή της, ακόµα και όταν πρό­κει­ται για την ιστο­ρία του ιδρυ­τι­κού γε­γο­νό­τος της ανό­δου της στην εξου­σία.

Αυτό το φαι­νό­µε­νο είναι διε­θνές. Στην επέ­τειο των 200 χρό­νων από τη Γαλ­λι­κή Επα­νά­στα­ση του 1789-93, ανα­πτύ­χθη­κε στη Γαλ­λία µια µε­γά­λη «ανα­θε­ω­ρη­τι­κή» συ­ζή­τη­ση. Που είχε ως στόχο να επι­βά­λει την άποψη ότι η επα­νά­στα­ση υπήρ­ξε µια άχρη­στη, επώ­δυ­νη και επι­κίν­δυ­νη δια­δι­κα­σία, όπως και το ότι το «έθνος» είχε και άλλες επι­λο­γές: την ανά­πτυ­ξη του κα­πι­τα­λι­σµού και της δη­µο­κρα­τί­ας µέσω του πιο οµα­λού δρό­µου της στα­δια­κής µε­ταρ­ρύ­θµι­σης του «πα­λαιού κα­θε­στώ­τος». Η απο­κή­ρυ­ξη των Για­κω­βί­νων και κυ­ρί­ως η απο­κή­ρυ­ξη της δρά­σης των «ξε­βρά­κω­των» του Πα­ρι­σιού, δεν θα πρέ­πει να απο­τε­λεί έκ­πλη­ξη σε µια εποχή όπου η κυ­ρί­αρ­χη τάξη συ­γκρού­ε­ται απο­φα­σι­στι­κά και ξε­διά­ντρο­πα µε τη µε­γά­λη πλειο­ψη­φία των υπη­κό­ων του κρά­τους της.

Ο Χρι­στό­δου­λος Πα­ρα­σκευα­ΐ­δης υπήρ­ξε ο Αρ­χιε­πί­σκο­πος που διεκ­δί­κη­σε έναν πιο ενερ­γό και δρα­στή­ριο ρόλο της Εκ­κλη­σί­ας της Ελ­λά­δος στην πο­λι­τι­κή δια­χεί­ρι­ση της εξου­σί­ας και ει­δι­κό­τε­ρα στη δια­χεί­ρι­ση των λε­γό­µε­νων εθνι­κών θε­µά­των. Ας δούµε πώς συ­νο­ψί­ζει τη θέση του για το 1821: «(ενε­φα­νί­σθη­σαν ορα­µα­τι­στές) µε πρό­γρα­µµα επα­να­στα­τι­κό, αλλά µε βάσι τις αρχές της Γαλ­λι­κής Επα­να­στά­σε­ως, που δεν άγ­γι­ζαν το µέγα πρό­βλη­µα της υπό­δου­λης χώρας. Απε­να­ντί­ας έσπερ­ναν αναρ­χία και θε­ω­ρη­τι­κή εξέ­γερ­σι. Κρι­νό­µε­νος ο Ρήγας µε τα µέτρα της επο­χής του ήταν ένας επι­κίν­δυ­νος ονει­ρο­πό­λος. Η υπό στυ­γνή δου­λεία Ελλάς είχε ανά­γκη πο­λι­τι­κής και όχι κοι­νω­νι­κής επα­να­στά­σε­ως» (Χρι­στό­δου­λος, Αρ­χιε­πί­σκο­πος Αθη­νών και Πάσης Ελ­λά­δος, «Ο Εθνάρ­χης της Οδύ­νης Γρη­γό­ριος Ε΄», πα­ρα­τί­θε­ται από τον Δηµ. Ψαρρά στο εύ­στο­χο βι­βλίο του «Πώς συλ­λο­γά­ται ο Ρήγας;», εκ­δό­σεις Πόλις, 2020).

Τα βα­σι­κά ση­µεία αυτής της θέσης είναι: α) Το έθνος και η χώρα (η «υπό στυ­γνή δου­λεία Ελλάς») προ­ϋ­πήρ­χαν της επα­νά­στα­σης του 1821. β) Οι επα­να­στά­τες που εµφα­νί­στη­καν εκεί­νη την εποχή επη­ρε­ά­ζο­νταν από τη Γαλ­λι­κή Επα­νά­στα­ση, «έσπερ­ναν αναρ­χία και θε­ω­ρη­τι­κή εξέ­γερ­σι» και ήταν «επι­κίν­δυ­νοι ονει­ρο­πό­λοι». γ) Η Ελλάς είχε ανά­γκη «πο­λι­τι­κής» (ή «εθνι­κής») αλλά όχι «κοι­νω­νι­κής» επα­να­στά­σε­ως. δ) Το κα­θή­κον αυτό (κάπως…) πρα­γµα­το­ποι­ή­θη­κε, αφού ενο­ποι­ή­θη­καν οι «δυ­νά­µεις του έθνους» συ­µπε­ρι­λα­µβά­νο­ντας ακόµα και τους πιο φα­να­τι­κούς εχθρούς της επα­νά­στα­σης (όπως ο «Εθνάρ­χης της Οδύ­νης»).

Γύρω από την άποψη αυτή του σκο­τα­δι­στή ακρο­δε­ξιού Χρι­στό­δου­λου, συ­γκλί­νει σή­µε­ρα το σύ­νο­λο της κυ­ρί­αρ­χης τάξης, αφού τα πιο «φω­τι­σµέ­να» τµή­µα­τά της έχουν από καιρό σιω­πή­σει κάτω από το φόβο των επα­να­στά­σε­ων. Σε όλο το φάσµα των εκ­δη­λώ­σε­ων για τα 200 χρό­νια από το 1821 κυ­ριάρ­χη­σαν είτε η χο­ντρο­κο­µµέ­νη πο­λι­τι­κή σκο­πι­µό­τη­τα («η Ελλάς ως εξώ­στης της ΕΕ στην Ανα­το­λι­κή Με­σό­γειο»), είτε η ανα­πα­ρα­γω­γή των πιο αυ­θαί­ρε­των µύθων σε βάρος της ιστο­ρι­κής εντι­µό­τη­τας (όπως το λά­βα­ρο της Αγίας Λαύ­ρας που «κό­σµη­σε» το τρα­πέ­ζι της Προ­έ­δρου της Δη­µο­κρα­τί­ας στους διε­θνείς προ­σκε­κλη­µέ­νους, µε­τα­ξύ µπι­σκό­των σου­πιάς και κε­φτέ­δων γα­ρί­δας…). Απέ­να­ντι στην άποψη αυτή στά­θη­καν µια σειρά νέες εκ­δό­σεις, αλλά και εκ­δη­λώ­σεις-συ­ζη­τή­σεις, που προ­σπά­θη­σαν να επα­να­φέ­ρουν στην επι­και­ρό­τη­τα τις απα­ντή­σεις της αρι­στε­ρής-κο­µµου­νι­στι­κής ιστο­ριο­γρα­φί­ας. Εµείς ξε­χω­ρί­σα­µε το βι­βλίο του Γ. Μη­λιού («1821: Ιχνη­λα­τώ­ντας το Έθνος, το Κρά­τος και τη Με­γά­λη Ιδέα», εκ­δό­σεις Αλε­ξάν­δρεια, 2020) και τον τόµο που επε­ξερ­γά­στη­κε το Τµήµα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ µε τίτλο: «1821, η επα­νά­στα­ση και οι απαρ­χές του ελ­λη­νι­κού κρά­τους».

Είναι γνω­στό ότι οι εκτι­µή­σεις για το χα­ρα­κτή­ρα της Επα­νά­στα­σης του 1821 υπήρ­ξαν άµεσα συν­δε­δε­µέ­νες µε τις πε­ρι­πέ­τειες της κο­µµου­νι­στι­κής στρα­τη­γι­κής στην Ελ­λά­δα. Στην πρώ­ι­µη πε­ρί­ο­δο συ­γκρό­τη­σης του κο­µµου­νι­στι­κού κι­νή­µα­τος, οι ερ­γα­σί­ες του Σκλη­ρού και αρ­γό­τε­ρα του Κορ­δά­του (µε το εµβλη­µα­τι­κό βι­βλίο του «Η κοι­νω­νι­κή ση­µα­σία της επα­νά­στα­σης του ’21» στις πρώ­τες εκ­δό­σεις του, πριν τις «υπο­χω­ρή­σεις» του συγ­γρα­φέα που εν­σω­µα­τώ­θη­καν στο βι­βλίο µετά τα τέλη της δε­κα­ε­τί­ας του ’30), στή­ρι­ξαν την άποψη ότι το ’21 ήταν µια νι­κη­φό­ρα αστι­κή επα­νά­στα­ση, που συ­γκρό­τη­σε το πρώτο σύγ­χρο­νο αστι­κό-δη­µο­κρα­τι­κό κρά­τος στα Βαλ­κά­νια, µέσα στις συν­θή­κες σήψης της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Οι πο­λι­τι­κές συ­νέ­πειες αυτής της άπο­ψης ήταν ση­µα­ντι­κές: οι πό­λε­µοι των αρχών του 20ού αιώνα ορί­ζο­νταν ως επε­κτα­τι­κοί και όχι ως (κά­ποιου εί­δους) «εθνι­κο­α­πε­λευ­θε­ρω­τι­κοί», το ΣΕΚΕ/ΚΚΕ κρά­τη­σε απέ­να­ντι στο βε­νι­ζε­λι­σµό στάση από­λυ­της εχθρό­τη­τας, ενώ η ανα­γκαία απά­ντη­ση στα δεινά και στα βά­σα­να του ερ­γα­ζό­µε­νου πλη­θυ­σµού εντασ­σό­ταν στην προ­ο­πτι­κή της ερ­γα­τι­κής/σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης. Σε αυτό το υπό­βα­θρο ο Πα­ντε­λής Που­λιό­που­λος εκτι­µού­σε τον ελ­λη­νι­κό κα­πι­τα­λι­σµό ως «τον πιο δυ­να­µι­κό των Βαλ­κα­νί­ων», εκτί­µη­ση που επι­βε­βαιώ­θη­κε σε όλη τη δια­δρο­µή του 20ού αιώνα.

Η ρήξη στην κο­µµου­νι­στι­κή ιστο­ριο­γρα­φία για το 1821, άρ­χι­σε όχι σαν µια δια­µά­χη επί της ιστο­ρι­κής ύλης, αλλά αντί­στρο­φα, ξε­κι­νώ­ντας από την ανα­τρο­πή της θέσης του ΚΚΕ για τον χα­ρα­κτή­ρα της επερ­χό­µε­νης επα­νά­στα­σης στην Ελ­λά­δα. Η 6η Ολο­µέ­λεια της ΚΕ του ΚΚΕ (1934), µε ευ­θύ­νη της ηγε­σί­ας υπό τον Ν. Ζα­χα­ριά­δη, πε­ριέ­γρα­ψε τον ελ­λη­νι­κό κα­πι­τα­λι­σµό σαν µια «κα­θυ­στε­ρη­µέ­νη» χώρα, που κα­θο­ρι­ζό­ταν από µια «αστι­κο­τσι­φλι­κά­δι­κη» συ­µµα­χία στην εξου­σία. Ο χα­ρα­κτή­ρας της επερ­χό­µε­νης επα­νά­στα­σης ορι­ζό­ταν πλέον ως «αστι­κο­δη­µο­κρα­τι­κός», που θα όφει­λε να ολο­κλη­ρώ­σει τη δη­µο­κρα­τι­κή ανά­πτυ­ξη και την ανε­ξαρ­τη­σία της χώρας, για να ανοί­ξει έτσι τη δυ­να­τό­τη­τα για τη µε­τά­βα­ση στο επό­µε­νο «στά­διο», προς τη σο­σια­λι­στι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση της ερ­γα­τι­κής τάξης και των συ­µµά­χων της.

Σε αυτή τη βάση, ο Ζεύ­γος ανέ­λα­βε να επι­τε­θεί στις προη­γού­µε­νες ερ­γα­σί­ες του Κορ­δά­του και να βάλει τα θε­µέ­λια της άπο­ψης που εκτι­µά το 1821 σαν µια επα­νά­στα­ση που έµει­νε ανο­λο­κλή­ρω­τη, γιατί «προ­δό­θη­κε» από την ηγε­σία της που προ­τί­µη­σε να συ­µβι­βα­στεί σε µια κά­ποια συ­µµα­χία µε τους τσι­φλι­κά­δες (κο­τζα­µπά­ση­δες) και να υπο­τα­χθεί στην εξάρ­τη­ση από τις Με­γά­λες Δυ­νά­µεις. Ο Φιλ. Ηλίου συ­νο­ψί­ζει ως εξής την άποψη που κυ­ριαρ­χεί στο έργο του Ζεύ­γου: «…στη­ρί­ζε­ται στην εκτί­µη­ση ότι η ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξη στά­θη­κε ανί­κα­νη, για πολ­λούς λό­γους αλλά κυ­ρί­ως εξαι­τί­ας της συ­µµα­χί­ας της µε τους φε­ου­δάρ­χες, να πρα­γµα­το­ποι­ή­σει η ίδια τον αστι­κό µε­τα­σχη­µα­τι­σµό της χώρας. Από την ίδια της τη φύση δεν θα µπο­ρού­σε να τον πρα­γµα­το­ποι­ή­σει ούτε στο µέλ­λον: ο ιστο­ρι­κός αυτός ρόλος ανήκε, πια, στην ερ­γα­τι­κή τάξη και στο κόµµα της» (Φ. Ηλίου, Η ιδε­ο­λο­γι­κή χρήση της Ιστο­ρί­ας, Σχό­λιο στη συ­ζή­τη­ση Κορ­δά­του-Ζεύ­γου, υπο­γρα­µµί­σεις δικές µου).

Εδώ γί­νε­ται κα­θα­ρό το ιδε­ο­λο­γι­κο­πο­λι­τι­κό δια­κύ­βευ­µα πίσω από την ιστο­ρι­κή δια­µά­χη: η άποψη του Κορ­δά­του ωθού­σε το ΚΚΕ να ανα­µε­τρη­θεί µε τα κα­θή­κο­ντα της ερ­γα­τι­κής/σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης, ενώ η άποψη του Ζεύ­γου ωθεί στην «πα­ρά­κα­µψη» από αυτά τα κα­θή­κο­ντα, στο δρόµο του να ανα­λά­βει η ερ­γα­τι­κή τάξη και το κόµµα της τον ιστο­ρι­κό ρόλο του αστι­κού µε­τα­σχη­µα­τι­σµού της χώρας. Έχο­ντας πλέον την πείρα του 20ού αιώνα, γνω­ρί­ζου­µε πόσο άστο­χες ήταν οι εκτι­µή­σεις για την τάχα ανι­κα­νό­τη­τα της αστι­κής τάξης να προ­ω­θή­σει τον αστι­κό µε­τα­σχη­µα­τι­σµό της χώρας και πόσο ακρι­βά πλη­ρώ­θη­κε µέσα στη δε­κα­ε­τία του 1940 η αυ­τα­πά­τη ότι αυτόν το ρόλο θα µπο­ρού­σε να ανα­λά­βει η ερ­γα­τι­κή τάξη και το κόµµα της.

Σή­µε­ρα το Τµήµα Ιστο­ρί­ας της ΚΕ του ΚΚΕ αι­σθά­νε­ται, δι­καί­ως, την ανά­γκη να ανα­µε­τρη­θεί µε αυτό το ζή­τη­µα. Ο τόµος του ΚΚΕ για το 1821, αρ­χί­ζει µε ένα ανα­λυ­τι­κό κεί­µε­νο του Μ. Μαΐλη, µε τίτλο: «Η Κο­µµα­τι­κή Ιστο­ριο­γρα­φία για το Χα­ρα­κτή­ρα και τις Κι­νη­τή­ριες Δυ­νά­µεις της Επα­νά­στα­σης του 1821 και η Στρα­τη­γι­κή του ΚΚΕ». Ο Μ. Μα­ΐ­λης το­πο­θε­τεί­ται ευ­θέ­ως: «…όσον αφορά το χα­ρα­κτή­ρα και τις κι­νη­τή­ριες δυ­νά­µεις της Επα­νά­στα­σης του 1821, το δί­καιο βρι­σκό­ταν µε το µέρος του Κορ­δά­του, ανε­ξάρ­τη­τα από τα λάθη και από τις αντι­φά­σεις του…» (υπο­γρά­µµι­ση δική µου). Επί­σης ευ­θέ­ως, ο Μα­ΐ­λης συν­δέ­ει αυτή τη «δια­µά­χη» για το 1821 µε τις συ­ζη­τή­σεις για τη στρα­τη­γι­κή του ΚΚΕ στη δε­κα­ε­τία του ’30, αλλά και τις µε­γά­λες ανα­τρο­πές στις κα­τευ­θύν­σεις του πα­γκό­σµιου κο­µµου­νι­στι­κού κι­νή­µα­τος µετά το 6ο Συ­νέ­δριο της Κο­µµου­νι­στι­κής Διε­θνούς (1928). Σε όσους, ακόµα και σή­µε­ρα, θε­ω­ρούν το µε­γά­λο κί­νη­µα του ΕΑΜ σαν µια «συ­νέ­χεια του 1821», ο έµπει­ρος ανα­γνώ­στης θα κα­τα­νο­ή­σει ότι ο Μ. Μα­ΐ­λης υπο­δει­κνύ­ει ότι αυτή η στρα­τη­γι­κή, αν και δεν έπαι­ξε κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο στην ανά­πτυ­ξη του ΕΑΜ (αφού η Αντί­στα­ση δεν ανα­πτύ­χθη­κε σαν κί­νη­µα Εθνι­κής Ενό­τη­τας, αλλά κάτω από την ηγε­µο­νία της Αρι­στε­ράς), έπαι­ξε αντί­θε­τα κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο για την τε­λι­κή ήττα του ΕΑΜ, σαν η στρα­τη­γι­κή «µήτρα» από την οποία ξε­κι­νούν όλα τα δια­δο­χι­κά και κα­θο­ρι­στι­κά «λάθη» της ηγε­σί­ας του ΚΚΕ (Κα­ζέρ­τα, Λί­βα­νος, Κυ­βέρ­νη­ση Εθνι­κής Ενό­τη­τας υπό τον Γ. Πα­παν­δρέ­ου, Βάρ­κι­ζα).

Αυτή η αρ­χι­κή το­πο­θέ­τη­ση λει­τουρ­γεί απε­λευ­θε­ρω­τι­κά για τις ερ­γα­σί­ες ανά­λυ­σης που έπο­νται στον τόµο του ΚΚΕ για το 1821. Είναι ση­µα­ντι­κό και ιδιαί­τε­ρα θε­τι­κό το γε­γο­νός ότι µια µε­γά­λη µάζα αρι­στε­ρών αγω­νι­στών-στριών κα­λού­νται να αντι­µε­τω­πί­σουν τα σωστά ερω­τή­µα­τα και από τη σωστή σκο­πιά. Ένας «χώρος» δια­νο­ου­µέ­νων της ρι­ζο­σπα­στι­κής Αρι­στε­ράς, που επι­µέ­νει στην προ­τε­ραιό­τη­τα του «εθνι­κού» επί του «κοι­νω­νι­κού», ανα­πα­ρά­γο­ντας τη διά­σπα­ση της κο­µµου­νι­στι­κής στρα­τη­γι­κής σε «στά­δια», αι­σθάν­θη­κε την ανά­γκη να επι­τε­θεί στις επε­ξερ­γα­σί­ες του ΚΚΕ από τη σκο­πιά των ανα­λύ­σε­ων Ζεύ­γου-Ζα­χα­ριά­δη. Οφεί­λουν να κα­τα­νο­ή­σουν ότι αυτή είναι µια κρι­τι­κή στο ΚΚΕ από τα δεξιά του.

2. Ση­µειώ­σεις για το Έθνος

Είναι αδύ­να­το να προ­χω­ρή­σει κα­νείς στη συ­ζή­τη­ση για το χα­ρα­κτή­ρα και τις κι­νη­τή­ριες δυ­νά­µεις της επα­νά­στα­σης του 1821 (όπως και όλου του «κύ­κλου» των µε­γά­λων αστι­κών επα­να­στά­σε­ων εκεί­νης της επο­χής) αν δεν θέσει κά­ποια βα­σι­κά ση­µεία άπο­ψης για το Έθνος.

Μια µε­γά­λη πλειο­ψη­φία των αγω­νι­στών-στριών της Αρι­στε­ράς κι­νεί­ται µέσα στα πλαί­σια που έθεσε ο γνω­στός ορι­σµός του Στά­λιν: «έθνος είναι µια ιστο­ρι­κά συ­γκρο­τη­µέ­νη, µό­νι­µη κοι­νό­τη­τα γλώσ­σας, εδά­φους, οι­κο­νο­µι­κής ζωής και ψυ­χο­σύν­θε­σης, που φα­νε­ρώ­νε­ται στην κοι­νό­τη­τα του πο­λι­τι­σµού».

Η χρη­σι­µό­τη­τα αυτού του ορι­σµού είναι εξαι­ρε­τι­κά αµφί­βο­λη. Είναι φα­νε­ρό ότι πρό­κει­ται για µια ταυ­το­λο­γία. Μας λέει ότι το έθνος, είναι το… έθνος. Όµως πιο ση­µα­ντι­κό είναι το ότι συ­σκο­τί­ζει το γε­γο­νός ότι όλες οι πα­ρά­µε­τροι του ορι­σµού (γλώσ­σα, έδα­φος, οι­κο­νο­µι­κή ζωή, κοι­νό­τη­τα πο­λι­τι­σµού) δεν είναι αναλ­λοί­ω­τες µέσα στην εξέ­λι­ξη της ιστο­ρί­ας.

Στις προ­κα­πι­τα­λι­στι­κές κοι­νω­νί­ες, µε το κα­θο­ρι­στι­κό βάρος της υπαί­θρου και της αγρο­τι­κής πα­ρα­γω­γής, η µε­γά­λη πλειο­ψη­φία των αν­θρώ­πων ολο­κλή­ρω­νε το βίο χωρίς να έχει µε­τα­κι­νη­θεί ποτέ από τον τόπο γέν­νη­σης πε­ρισ­σό­τε­ρο από µε­ρι­κές δε­κά­δες χι­λιό­µε­τρα. Σε αυτές τις κοι­νω­νί­ες δεν υπήρ­χε ενιαία γλώσ­σα, ούτε και κρα­τι­κοί µη­χα­νι­σµοί επι­βο­λής και ανα­πα­ρα­γω­γής της. Η ενιαία γλώσ­σα, η «εθνι­κή» γλώσ­σα, είναι σύγ­χρο­νο φαι­νό­µε­νο, δε­µέ­νο µε την ανά­πτυ­ξη της ενιαί­ας-εθνι­κής αγο­ράς της ερ­γα­σί­ας και των προ­ϊ­ό­ντων, που χα­ρα­κτη­ρί­ζει την άνοδο του κα­πι­τα­λι­σµού.

Το ίδιο ισχύ­ει ακόµα και για την πιο «σκλη­ρή» πα­ρά­µε­τρο του ορι­σµού του Στά­λιν, το έδα­φος. Ο Κο­λο­κο­τρώ­νης γρά­φει στα απο­µνη­µο­νεύ­µα­τά του ότι η µε­γά­λη επα­νά­στα­ση µας δί­δα­ξε τις δια­στά­σεις του χώρου. Μέχρι τότε, λέει, νο­µί­ζα­µε ότι ακόµα και η Ζά­κυν­θος είναι πολύ µα­κριά, ότι ανή­κει σε έναν άλλο τε­λεί­ως δια­φο­ρε­τι­κό κόσµο. Αυτή η αφή­γη­ση υπο­δει­κνύ­ει µια σωστή κα­τεύ­θυν­ση: η συ­νεί­δη­ση των αν­θρώ­πων για το έδα­φος πάνω στο οποίο ζού­σαν και δρού­σαν, η συ­νεί­δη­ση για τον «εθνι­κό» χώρο, ήταν ένας πα­ρά­γο­ντας απο­λύ­τως δυ­να­µι­κός, που κα­θο­ρι­ζό­ταν από µε­γά­λα ιστο­ρι­κά γε­γο­νό­τα. Και αντί­στρο­φα. Η συ­νεί­δη­ση των αν­θρώ­πων για το έδα­φος και τον «εθνι­κό χώρο» έγινε πεδίο συ­στη­µα­τι­κής πα­ρέ­µβα­σης της κυ­ρί­αρ­χης τάξης και του κρά­τους της: µε­τα­ξύ του 1834 και του 1997(!), άλ­λα­ξαν οι ονο­µα­σί­ες πό­λε­ων, χω­ριών, βου­νών, πο­τα­µών και λι­µνών, σε πο­σο­στό που ξε­περ­νά το 95%. Όχι τυ­χαία, πρω­τα­γω­νι­στι­κό ρόλο σε αυτή την «κά­θαρ­ση» έπαι­ξαν οι δι­κτα­το­ρί­ες του 1936 και του 1967-74.

Και βέ­βαια, ούτε λόγος δεν µπο­ρεί να γίνει για κοι­νό­τη­τα οι­κο­νο­µι­κής ζωής, ψυ­χο­σύν­θε­σης και πο­λι­τι­σµού, µε­τα­ξύ του φτω­χού αγρό­τη του δε­µέ­νου µε το κτη­µα­τά­κι του στα ορει­νά της Ρού­µε­λης και του Μωριά, και του εµπό­ρου που µπο­ρού­σε να ζει και να δρα στα µε­γά­λα λι­µά­νια της Με­σο­γεί­ου, της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας ή του Δού­να­βη.

Αυτή η πα­ρα­τή­ρη­ση µας ωθεί προς τις ερ­γα­σί­ες των πιο σύγ­χρο­νων µαρ­ξι­στών (Χό­µπ­σµπα­ουµ κ.ά.) που ερµη­νεύ­ουν το έθνος ως απο­τέ­λε­σµα των νι­κη­φό­ρων αστι­κών επα­να­στά­σε­ων, που συ­γκρό­τη­σαν τα σύγ­χρο­να έθνη/κράτη. Τα εθνι­κι­στι­κά κι­νή­µα­τα έφτια­ξαν τα έθνη και όχι το αντί­στρο­φο. Εδώ είναι χρή­σι­µες δύο πα­ρα­τη­ρή­σεις: α) Οι αστι­κές επα­να­στά­σεις, στη σύ­γκρου­σή τους µε τη φε­ου­δαρ­χία και τον απο­λυ­ταρ­χι­σµό, ήταν σε εκεί­νο τον ιστο­ρι­κό κύκλο προ­ο­δευ­τι­κά κι­νή­µα­τα. β) Σε αυτή τη σύ­γκρου­ση πήραν µα­ζι­κά µέρος οι αγρό­τες, οι τε­χνί­τες, οι φτω­χοί, ανα­γνω­ρί­ζο­ντας στην ανα­τρο­πή του απο­λυ­ταρ­χι­σµού την πι­θα­νό­τη­τα απαλ­λα­γής τους από τη φε­ου­δαρ­χι­κή κα­τα­πί­ε­ση. Η «εθνι­κή πο­λι­τι­κο­ποί­η­ση των µαζών», που ο Μη­λιός υπο­γρα­µµί­ζει στο βι­βλίο του, ση­µαί­νει ότι οι λαϊ­κές µάζες της επο­χής ανα­γνώ­ρι­ζαν στην υπό­σχε­ση της ανερ­χό­µε­νης αστι­κής τάξης για τη συ­γκρό­τη­ση ενός εθνι­κού-δη­µο­κρα­τι­κού κρά­τους, τη δυ­να­τό­τη­τα να βελ­τιώ­σουν τη θέση τους.

Αν τα πα­ρα­πά­νω είναι χρή­σι­µα για να κα­τα­νο­ή­σει κα­νείς τις ανα­τρο­πές στις πα­λιές Αυ­το­κρα­το­ρί­ες, που οδή­γη­σαν στη δη­µιουρ­γία των σύγ­χρο­νων εθνών-κρα­τών στη Γαλ­λία, στην Ιτα­λία, στη Γε­ρµα­νία κ.ο.κ., είναι απο­λύ­τως ανα­ντι­κα­τά­στα­τα για κάθε σο­βα­ρή συ­ζή­τη­ση για τη συ­γκρό­τη­ση του ελ­λη­νι­κού έθνους-κρά­τους µέσα από τη σήψη της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας.

Ο όρος «Έλ­λη­νας» είχε στα Βαλ­κά­νια συ­γκε­κρι­µέ­νο, δια­φο­ρε­τι­κό πε­ριε­χό­µε­νο µέσα στο χρόνο. Στην πε­ρί­ο­δο της ακµής του Βυ­ζα­ντί­ου, «Έλ­λη­νας» σή­µαι­νε ει­δω­λο­λά­τρης, οπα­δός των πα­γα­νι­στι­κών προ­χρι­στια­νι­κών θρη­σκευ­τι­κών δο­ξα­σιών. Η Ορ­θό­δο­ξη Εκ­κλη­σία απα­γό­ρευε τη βά­πτι­ση παι­διών µε αρ­χαιο­ελ­λη­νι­κά ονό­µα­τα, ενώ είναι γνω­στή η κακή τύχη που επι­φύ­λασ­σε στους αν­θρώ­πους και στα κεί­µε­να που επι­χει­ρού­σαν να κρα­τή­σουν ζω­ντα­νή την ανα­φο­ρά στην πα­ρά­δο­ση της κλασ­σι­κής αρ­χαιό­τη­τας.

Το ΚΚΕ στον τόµο για το 1821, επι­λέ­γει να υπεν­θυ­µί­σει τον Τράιαν Στο­γιά­νο­βιτς. Ο Στο­γιά­νο­βιτς, στο κλασ­σι­κό κεί­µε­νό του «Ο Κα­τα­κτών τα Βαλ­κά­νια Ορ­θό­δο­ξος Έµπο­ρος», υπο­γρα­µµί­ζει ότι στον 18ο αιώνα ο όρος «Έλ­λη­νας» σή­µαι­νε πλα­νό­διος έµπο­ρος και, στα­δια­κά, έµπο­ρος µε­γά­λων απο­στά­σε­ων. Αυτός ο έµπο­ρος µπο­ρεί να ήταν Βλά­χος, Μα­κε­δό­νας, Αρ­βα­νί­της, Βούλ­γα­ρος κ.ο.κ. που χρη­σι­µο­ποιού­σε τα ελ­λη­νι­κά κατά τις επαγ­γε­λµα­τι­κές δρα­στη­ριό­τη­τές του. Τα «ελ­λη­νι­κά» (στη συ­γκε­κρι­µέ­νη µορφή που τα χρη­σι­µο­ποιού­σε η Εκ­κλη­σία) έγι­ναν η lingua franca του εµπο­ρί­ου στα Βαλ­κά­νια, γιατί οι έµπο­ροι επι­δί­ω­καν να αξιο­ποι­ή­σουν τα δί­κτυα της Ορ­θό­δο­ξης Εκ­κλη­σί­ας, τις φο­ρο­α­παλ­λα­γές που αυτή είχε πε­τύ­χει από το Σουλ­τά­νο, τις προ­στα­σί­ες που απο­λά­µβα­νε από το κα­θε­στώς της Πύλης αλλά και από τις µε­γά­λες χρι­στια­νι­κές αυ­το­κρα­το­ρί­ες στο εξω­τε­ρι­κό.  

Για να απο­φύ­γουν αυτές τις κα­κο­το­πιές, η Εκ­κλη­σία και οι κα­θε­στω­τι­κοί οπα­δοί της θε­ω­ρί­ας για το 1821 ως «πα­λιγ­γε­νε­σία», προ­σέ­χουν να µη χρη­σι­µο­ποιούν συχνά τον όρο «έθνος» όταν µι­λούν για την πριν την Επα­νά­στα­ση πε­ρί­ο­δο. Χρη­σι­µο­ποιούν κυ­ρί­ως τον (πιο φλου αρ­τι­στίκ) όρο «Γένος». Όµως ποιο ήταν το «Γένος» στα τέλη του 18ου αιώνα; Η απά­ντη­ση είναι σαφής: όλοι οι χρι­στια­νοί υπή­κο­οι της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, που αυ­το­προσ­διο­ρί­ζο­νταν ως χρι­στια­νοί Ρω­µιοί (δη­λα­δή Ρω­µαί­οι…). Όµως πέραν του αυ­το­προσ­διο­ρι­σµού, αυτό το «Γένος» ορί­ζο­νταν και θε­σµι­κά ως συ­νι­στώ­σα της «πο­λυ­ε­θνι­κής» (µε τους ση­µε­ρι­νούς όρους…) Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας (millet Rum Orthodox). Ο Στο­γιά­νο­βιτς πα­ρα­τη­ρεί ότι µε το κί­νη­µα του Δια­φω­τι­σµού και την προ­ε­τοι­µα­σία της Επα­νά­στα­σης του 1821, ο όρος «Έλ­λη­νας» άρ­χι­σε στα­δια­κά να πλη­σιά­ζει στη ση­µε­ρι­νή του έν­νοια. Το ίδιο συ­νέ­βη και µε το «Γένος»: η άφιξη των εθνι­κών κι­νη­µά­των και επα­να­στά­σε­ων στα Βαλ­κά­νια, διέ­σπα­σε το «Γένος» των ορ­θό­δο­ξων Ρω­µιών προς την κα­τεύ­θυν­ση των µε­τέ­πει­τα Ελ­λή­νων, Σέρ­βων, Βουλ­γά­ρων, Μα­κε­δό­νων κ.ο.κ.

3. Ση­µειώ­σεις για την Οθω­µα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία

Η εγκα­τά­στα­ση των Οθω­µα­νών στα Βαλ­κά­νια, ακόµα και πριν την άλωση της Κων­στα­ντι­νού­πο­λης, επέ­φε­ρε µια αξιο­ση­µεί­ω­τη βελ­τί­ω­ση της θέσης των αγρο­τών, αφαι­ρώ­ντας από τις πλά­τες τους ση­µα­ντι­κό τµήµα από το βάρος της Βυ­ζα­ντι­νής και Λα­τί­νι­κης φε­ου­δαρ­χι­κής κα­τα­πί­ε­σης.

Αυτό εξη­γεί την ευ­κο­λία της κα­τά­κτη­σης, αλλά και τη συ­νο­χή της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας στην πε­ρί­ο­δο της ακµής της. Στην πε­ρί­ο­δο όπου το κα­θε­στώς της Πύλης υπήρ­ξε µια πα­γκό­σµια υπερ­δύ­να­µη.

Το οθω­µα­νι­κό κα­θε­στώς υπήρ­ξε µια συ­γκε­κρι­µέ­νη πα­ραλ­λα­γή του φε­ου­δαρ­χι­κού απο­λυ­ταρ­χι­σµού, που πολ­λοί (και µέσα στη µαρ­ξι­στι­κή ιστο­ριο­γρα­φία) πε­ρι­γρά­φουν ως Ασια­τι­κό Δε­σπο­τι­σµό. Βα­σι­κή δια­φο­ρά του µε την εξέ­λι­ξη της φε­ου­δαρ­χί­ας στη Δύση ήταν ότι δεν ανα­γνώ­ρι­ζε το δι­καί­ω­µα ατο­µι­κής ιδιο­κτη­σί­ας στη γη. Το σύ­νο­λο της γης ήταν συλ­λο­γι­κή/κρα­τι­κή ιδιο­κτη­σία, που ελεγ­χό­ταν από τον Σουλ­τά­νο και την κρα­τι­κή γρα­φειο­κρα­τία της Πύλης, που στην πε­ρί­ο­δο της ακµής ανέ­πτυ­ξε πο­λύ­πλο­κες και εξε­λι­γµέ­νες λει­τουρ­γί­ες, ενώ στη συ­νέ­χεια ανα­δεί­χθη­κε σε πα­ρά­γο­ντα τρο­χο­πέ­δης και κρί­σης.

Οι εκτά­σεις της αχα­νούς Αυ­το­κρα­το­ρί­ας είχαν χω­ρι­στεί λε­πτο­µε­ρώς σε τι­µά­ρια, που ελέγ­χο­νταν από τη συν­δυα­σµέ­νη το­πι­κή εξου­σία µου­σου­λµά­νων τι­µα­ριού­χων (αγιά­νη­δες) και χρι­στια­νών (κο­τζα­µπά­ση­δες). Το τι­µα­ριω­τι­κό σύ­στη­µα συν­δε­ό­ταν στενά µε το ρόλο των κοι­νο­τή­των, που υπήρ­ξαν θε­σµοί της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, στις οποί­ες ανα­τί­θο­νταν η συλ­λο­γι­κή υπο­χρέ­ω­ση της συ­γκέ­ντρω­σης και από­δο­σης του ανα­λο­γού­ντος φόρου, η δια­χεί­ρι­ση της καλ­λιέρ­γειας της γης και η απο­νο­µή δι­καιο­σύ­νης (σε ξε­χω­ρι­στά δι­κα­στή­ρια των µου­σου­λµά­νων και των χρι­στια­νών υπη­κό­ων, που συ­νυ­πο­λό­γι­ζαν τις εκ­κλη­σια­στι­κές δο­ξα­σί­ες για τις απο­φά­σεις τους). Επει­δή υπάρ­χει µια ωραιο­ποί­η­ση του ρόλου των κοι­νο­τή­των, ει­δι­κά από το ρεύµα του νέο-ορ­θό­δο­ξου εθνι­κι­σµού, αξί­ζει να θυ­µί­σου­µε ότι έχουν κα­τα­γρα­φεί στην ιστο­ρία πολ­λές εξε­γέρ­σεις µου­σου­λµά­νων και χρι­στια­νών αγρο­τών, που ζη­τού­σαν την «πα­τρι­κή προ­στα­σία» του Σουλ­τά­νου απέ­να­ντι στη βάρ­βα­ρη κα­τα­πί­ε­ση του τι­µα­ριω­τι­κού/κοι­νο­τι­κού συ­στή­µα­τος και των ανε­ξέ­λεγ­κτων το­πι­κών αρ­χό­ντων.

Η δεύ­τε­ρη Πο­λιορ­κία της Βιέν­νης (1683) ανα­δει­κνύ­ει την ορι­στι­κή ανα­κο­πή των δυ­να­το­τή­των εδα­φι­κής επέ­κτα­σης της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, που πλέον είχε ισχυ­ρούς αντι­πά­λους στα δυ­τι­κά και στα ανα­το­λι­κά σύ­νο­ρά της. Όµως η κρίση της κα­θο­ρί­ζε­ται και από µε­γά­λους εσω­τε­ρι­κούς πα­ρά­γο­ντες. Οι αγιά­νη­δες και οι κο­τζα­µπά­ση­δες αγω­νί­ζο­νταν να επε­κτεί­νουν τον έλεγ­χο επί της γης, να κα­το­χυ­ρώ­σουν ιδιο­κτη­σια­κά και κλη­ρο­νο­µι­κά δι­καιώ­µα­τα. Πε­ρι­φε­ρεια­κοί ηγε­µό­νες (πα­σά­δες) εξε­γεί­ρο­νταν διεκ­δι­κώ­ντας αυ­το­νο­µία από την Πύλη. Το πο­λύ­πλο­κο γρα­φειο­κρα­τι­κό σύ­στη­µα οι­κο­νο­µι­κού και στρα­τιω­τι­κού ελέγ­χου της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, αν­θί­στα­ται στις από­πει­ρες µε­ταρ­ρυ­θµί­σε­ων µε στόχο να εν­σω­µα­τω­θούν οι νε­ω­τε­ρι­σµοί που δί­νουν δυ­να­µι­κή στους αντι­πά­λους της. Κο­µβι­κή είναι η αδυ­να­µία του συ­στή­µα­τος της Πύλης να εν­σω­µα­τώ­σει προ­ω­θη­τι­κά την ανά­πτυ­ξη του εµπο­ρί­ου και της βιο­τε­χνί­ας, δη­λα­δή τη δυ­να­µι­κή της ανερ­χό­µε­νης αστι­κής τάξης.

Όµως πριν να δούµε αυτόν το κα­θο­ρι­στι­κό πα­ρά­γο­ντα, οφεί­λου­µε να δούµε ένα ση­µείο που υπήρ­ξε πολύ ση­µα­ντι­κό στη δια­δι­κα­σία της επα­νά­στα­σης.

Όπως ση­µειώ­σα­µε πα­ρα­πά­νω, η Οθω­µα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία θα µπο­ρού­σε να χα­ρα­κτη­ρι­στεί (µε ση­µε­ρι­νούς όρους) σαν µια «πο­λυ­ε­θνι­κή» αυ­το­κρα­το­ρία. Μέσα στους θε­σµούς και στους πό­ρους εξου­σί­ας της, ήταν κα­θο­ρι­σµέ­νη η ύπαρ­ξη και η δύ­να­µη του «Γέ­νους». Η Ορ­θό­δο­ξη Εκ­κλη­σία υπήρ­ξε ένας ισχυ­ρό­τα­τος θε­σµός της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας και ο µε­γά­λος κλή­ρος του Πα­τριαρ­χεί­ου ήταν τµήµα της Οθω­µα­νι­κής κυ­ρί­αρ­χης τάξης. Είχε την αρµο­διό­τη­τα και την εξου­σία να επι­βά­λει φό­ρους, να ασκεί διοί­κη­ση και να απο­νέ­µει δι­καιο­σύ­νη στη µε­γά­λη µάζα των ορ­θό­δο­ξων Ρω­µιών υπη­κό­ων. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της δύ­να­µης που απέ­κτη­σε αυτός ο µη­χα­νι­σµός είναι το ότι ο Πα­τριάρ­χης είχε υπο­χρέ­ω­ση λο­γο­δο­σί­ας µόνο απέ­να­ντι στο Σουλ­τά­νο και σε κα­νέ­ναν άλλο αξιω­µα­τού­χο του κα­θε­στώ­τος. Αυτή η τε­ρά­στια δύ­να­µη είχε αντί­τι­µο: Ο Πα­τριάρ­χης, όπως και οι πα­σά­δες, οι στρα­τη­λά­τες ή οι ναύ­αρ­χοι της Πύλης, αν απο­τύγ­χα­νε στο ρόλο του, θα έχανε το κε­φά­λι του. Αυτό συ­νέ­βη στον Γρη­γό­ριο τον Ε΄: Απαγ­χο­νί­στη­κε γιατί απέ­τυ­χε να εµπο­δί­σει την εξέ­γερ­ση στο Μωριά και στη Ρού­µε­λη και όχι γιατί συ­νερ­γα­ζό­ταν µε τους επα­να­στά­τες.

Με­γά­λη δύ­να­µη συ­γκέ­ντρω­σαν επί­σης οι ελ­λη­νό­φω­νοι ορ­θό­δο­ξοι κά­τοι­κοι της πλού­σιας συ­νοι­κί­ας Φα­νά­ρι. Οι Φα­να­ριώ­τες ανέ­λα­βαν στα­δια­κά τον έλεγ­χο της δι­πλω­µα­τί­ας της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, αλλά και το προ­νό­µιο να ανα­δει­κνύ­ουν  τους Ηγε­µό­νες στις πα­ρα­δου­νά­βιες ηγε­µο­νί­ες. Ο τρό­πος που τις διοί­κη­σαν συ­γκέ­ντρω­νε το µίσος των το­πι­κών χρι­στια­νι­κών πλη­θυ­σµών και αυτός είναι πι­θα­νό­τα­τα ο λόγος της απο­τυ­χί­ας της από­πει­ρας του Υψη­λά­ντη να κη­ρύ­ξει την επα­νά­στα­ση στη Μολ­δα­βία και στη Βλα­χία.

Ση­µα­ντι­κή δύ­να­µη συ­γκέ­ντρω­σαν και οι «σα­ρά­φη­δες» του Γα­λα­τά, οι µε ση­µε­ρι­νούς όρους τρα­πε­ζί­τες της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, που ήταν κυ­ρί­ως ελ­λη­νό­φω­νοι και αρµέ­νη­δες και δευ­τε­ρευό­ντως Εβραί­οι.

Συ­µπε­ρα­σµα­τι­κά, ένα ηγε­τι­κό τµήµα του «Γέ­νους» υπήρ­ξε τµήµα της Οθω­µα­νι­κής κυ­ρί­αρ­χης τάξης, µε αξιο­ση­µεί­ω­τη δύ­να­µη µέσα στους θε­σµούς της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Αυτό εξη­γεί την εχθρό­τη­τά του απέ­να­ντι στην επα­νά­στα­ση, τον προ­σα­να­το­λι­σµό του σε µια «µακρά πο­ρεία» µε­ταρ­ρύ­θµι­σης της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Εξη­γεί επί­σης και το γιατί στα κεί­µε­να των επα­να­στα­τών της επο­χής, ως εχθρός ορί­ζε­ται ο οθω­µα­νι­κός δε­σπο­τι­σµός συ­νο­λι­κά και όχι η µία ή η άλλη «συ­νι­στώ­σα» του.

4. Η ανά­πτυ­ξη της ελ­λη­νι­κής αστι­κής τάξης

Ο τόµος του ΚΚΕ και το βι­βλίο του Γ. Μη­λιού υπο­γρα­µµί­ζουν τη ση­µα­σία του γε­γο­νό­τος ότι οι «Έλ­λη­νες» έµπο­ροι κυ­ριάρ­χη­σαν στο χερ­σαίο και θα­λάσ­σιο εµπό­ριο της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, ανα­λα­µβά­νο­ντας τις εξα­γω­γές αγρο­τι­κών προ­ϊ­ό­ντων προς τις δι­ψα­σµέ­νες για τρό­φι­µα αγο­ρές της Δύσης και της Ρω­σί­ας, αλλά και τις ει­σα­γω­γές από αυτές επε­ξερ­γα­σµέ­νων προ­ϊ­ό­ντων που ήταν δυ­σεύ­ρε­τα στις αγο­ρές της Ανα­το­λής.

Πέ­τυ­χαν έτσι µε­γά­λη συ­γκέ­ντρω­ση κε­φα­λαί­ων, την ανά­πτυ­ξη εµπο­ρι­κών «βά­σε­ων» στα λι­µά­νια της Με­σο­γεί­ου, της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας και του Δού­να­βη, την ανά­πτυ­ξη αυ­τό­νο­µων σχέ­σε­ών τους µε τις Με­γά­λες Δυ­νά­µεις, την από­σπα­ση ει­δι­κών προ­στα­τευ­τι­κών κα­θε­στώ­των στο εξω­τε­ρι­κό αλλά και στο εσω­τε­ρι­κό της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Στα­δια­κά πέ­τυ­χαν ακόµα και το δι­καί­ω­µα στη νό­µι­µη ανά­πτυ­ξη αυ­τό­νο­µης ένο­πλης δύ­να­µης: τα πλοία τους εξο­πλί­στη­καν µε βαριά όπλα, στα χερ­σαία πε­ρά­σµα­τα και στα στενά ανα­πτύ­χθη­καν µι­σθο­φο­ρι­κές φρου­ρές, τα κα­ρα­βά­νια του χερ­σαί­ου εµπο­ρί­ου µε­γά­λων απο­στά­σε­ων απέ­κτη­σαν ένο­πλες συ­νο­δεί­ες κλπ.

Οι οπα­δοί της θε­ω­ρί­ας της «κα­θυ­στε­ρη­µέ­νης» ανά­πτυ­ξης του κα­πι­τα­λι­σµού στην Ελ­λά­δα, οι οπα­δοί της ανά­λυ­σης της σύγ­χρο­νης αστι­κής τάξης ως «κο­µπρα­δό­ρι­κης» και πα­ρα­σι­τι­κής τάξης, ση­κώ­νουν εδώ την αντίρ­ρη­ση: Ναι, πρά­γµα­τι αυτά συ­νέ­βη­σαν, αλλά το εµπό­ριο δεν αρκεί από µόνο του για τη συ­γκρό­τη­ση αστι­κής τάξης… Όµως η ανά­πτυ­ξη του εµπο­ρί­ου δεν είναι µια δια­δι­κα­σία που συ­µβαί­νει «από µόνη της», αφή­νο­ντας ανε­πη­ρέ­α­στους τους άλ­λους το­µείς της πα­ρα­γω­γής και της οι­κο­νο­µί­ας.

Η ανά­πτυ­ξη των εµπο­ρι­κών σχέ­σε­ων επη­ρέ­α­σε κα­θο­ρι­στι­κά την αγρο­τι­κή πα­ρα­γω­γή. Η µικρή πα­ρα­γω­γή για αυ­το­κα­τα­νά­λω­ση ή για πε­ριο­ρι­σµέ­νες το­πι­κές ανταλ­λα­γές υπο­βα­θµί­στη­κε, ενώ ενι­σχύ­θη­κε απο­φα­σι­στι­κά η µα­ζι­κή πα­ρα­γω­γή προ­ϊ­ό­ντων που προ­ο­ρί­ζο­νταν για εξα­γω­γή: στα­φί­δα, λάδι, µε­τά­ξι, σι­τη­ρά, δέ­ρµα­τα κλπ. Η σύν­δε­ση της αγρο­τι­κής πα­ρα­γω­γής µε τη διε­θνή αγορά µέσω του µε­γά­λου εµπο­ρί­ου, ενί­σχυ­σε στην ύπαι­θρο τις σχέ­σεις που στη­ρί­ζο­νταν στο χρήµα (προ­α­γο­ρές της σο­δειάς) και έθεσε σε κί­νη­ση τη δια­δι­κα­σία που µε­τέ­τρε­πε τους µε­γα­λο­κτη­µα­τί­ες (κυ­ρί­ως τους χρι­στια­νούς κο­τζα­µπά­ση­δες) σε επι­χει­ρη­µα­τί­ες της αγρο­τι­κής πα­ρα­γω­γής. Αυτοί πλέον δεν αρ­κού­νταν στα πε­νι­χρά κί­νη­τρα των «δο­σι­µά­των» (δη­λα­δή στην από­σπα­ση ενός τµή­µα­τος της σο­δειάς που δη­µιουρ­γού­σαν οι καλ­λιερ­γη­τές) αλλά απο­σκο­πού­σαν στα µε­γά­λα κέρδη που µπο­ρού­σε να απο­φέ­ρει ο προ­σα­να­το­λι­σµός της αγρο­τι­κής πα­ρα­γω­γής σε εξα­γώ­γι­µα προ­ϊ­ό­ντα, αλλά και η συ­µµε­το­χή τους στη δια­δι­κα­σία εµπο­ρί­ας αυτών των προ­ϊ­ό­ντων. Στη Ρού­µε­λη και πε­ρισ­σό­τε­ρο στην Πε­λο­πόν­νη­σο, ανα­πτύσ­σο­νται οι­κο­γέ­νειες γαιο­κτη­µό­νων που, µε τα µέτρα της επο­χής, µπο­ρού­µε να πε­ρι­γρά­ψου­µε ως υπερ­πλού­σιους: δια­θέ­τουν κε­φά­λαια που τους επι­τρέ­πουν να δα­νεί­ζουν τις οθω­µα­νι­κές Αρχές, ή να συ­ντη­ρούν πο­λυά­ρι­θµες µι­σθο­φο­ρι­κές φρου­ρές, µέσω των οποί­ων επι­βά­λουν τις κα­τευ­θύν­σεις τους στα χωριά και στη µάζα των µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τών.

Είναι γνω­στή η ιστο­ρι­κή σχέση της ανά­πτυ­ξης του εµπο­ρί­ου µε την ανά­πτυ­ξη της βιο­τε­χνί­ας. Τα εµπο­ρι­κά κα­ρα­βά­νια που µε­τέ­φε­ραν εµπο­ρι­κά προ­ϊ­ό­ντα σε πιο ανα­πτυ­γµέ­νες πε­ριο­χές, επέ­στρε­φαν από αυτές κου­βα­λώ­ντας όπλα, ερ­γα­λεία, πρώ­τες ύλες, τε­χνι­κές, «ιδέες» κερ­δο­φο­ρί­ας κλπ. Σε αυτή τη δια­δι­κα­σία δια­κρί­θη­καν οι Βλά­χοι και οι Μα­κε­δό­νες πρω­τα­γω­νι­στές του χερ­σαί­ου εµπο­ρί­ου.

Όµως ακόµα πιο δυ­να­µι­κό ήταν το φαι­νό­µε­νο της ανά­πτυ­ξης του θα­λάσ­σιου εµπο­ρί­ου. Οι ελ­λη­νό­φω­νοι κα­ρα­βο­κύ­ρη­δες εκµε­ταλ­λεύ­τη­καν τις άγριες συ­γκρού­σεις στις θά­λασ­σες εκεί­νης της επο­χής και ανα­δεί­χθη­καν σε ση­µα­ντι­κή δύ­να­µη στη Με­σό­γειο. Οι Με­γά­λες Δυ­νά­µεις, όπως η Αγ­γλία και η Γαλ­λία, υπο­χρε­ώ­νο­νταν να ελίσ­σο­νται για να τους προ­σε­ται­ρι­στούν. Ο Σουλ­τά­νος τους ανα­θέ­τει το κα­θή­κον πά­τα­ξης της πει­ρα­τεί­ας (που σε µε­γά­λο βαθµό απο­τε­λού­σε και δική τους δρα­στη­ριό­τη­τα). Στα µέσα του 1700, οι Υδραί­οι κα­ρα­βο­κύ­ρη­δες υπε­ρη­φα­νεύ­ο­νται ότι τα πλοία τους µπο­ρούν να διεκ­δι­κούν συ­µβό­λαια ακόµα και στον Ατλα­ντι­κό.

Τα πλοία αυτού του ση­µα­ντι­κού στό­λου αρ­χί­ζουν στα­δια­κά να ναυ­πη­γού­νται στους ταρ­σα­νά­δες των νη­σιών και των µε­γά­λων ναυ­τι­κών κέ­ντρων της Στε­ρε­άς. Ναυ­πή­γη­ση µε­γά­λων ιστιο­φό­ρων πλοί­ων σή­µαι­νε την ανά­πτυ­ξη εξει­δι­κευ­µέ­νης ερ­γα­σί­ας ξυ­λουρ­γών, σι­δη­ρουρ­γών, υφα­ντών, σχοι­νο­ποιών και γύρω τους την ανά­πτυ­ξη όλης της συν­δε­δε­µέ­νης µε αυτή την ερ­γα­σία βιο­τε­χνι­κής δρα­στη­ριό­τη­τας.

Οι Έλ­λη­νες έµπο­ροι, αυτοί οι κατά τον Στο­γιά­νο­βιτς «κα­τα­κτώ­ντες τα Βαλ­κά­νια», επε­κτά­θη­καν προς όλα τα κέ­ντρα του τότε ανα­πτυ­γµέ­νου κό­σµου. Ήρθαν σε επαφή µε τα πιο µο­ντέρ­να ρεύ­µα­τα, έµα­θαν να ελίσ­σο­νται και να αξιο­ποιούν τους αντα­γω­νι­σµούς των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων, απέ­κτη­σαν συν­δέ­σεις και από­σπα­σαν προ­στα­σί­ες, «βί­α­σαν» την εξέ­λι­ξη φέρ­νο­ντας πίσω στα ορµη­τή­ριά τους τις προ­ω­θη­µέ­νες τε­χνι­κές ενός κό­σµου που ήδη είχε µπει στην εποχή της κα­πι­τα­λι­στι­κής ανά­πτυ­ξης.

Όπως υπο­γρα­µµί­ζει το ΚΚΕ, όροι και λέ­ξεις που νω­ρί­τε­ρα ήταν πα­ντε­λώς άγνω­στες, όπως εται­ρί­ες, µε­το­χές και µέ­το­χοι, λο­γι­στή­ριο, εκτι­µη­τές,  προ­α­γο­ρές, κερ­δο­σκο­πία σε συ­νάλ­λα­γµα κ.ο.κ. είχαν γίνει κοι­νός τόπος στις µε­γά­λες εµπο­ρι­κές επι­χει­ρή­σεις του 1800.

Αυτό το νέο «υπο­κεί­µε­νο», η ελ­λη­νό­φω­νη αστι­κή τάξη, απο­κτού­σε συ­νεί­δη­ση των συ­µφε­ρό­ντων του και της δυ­να­µι­κής του, κα­τα­νο­ώ­ντας ότι προ­ϋ­πό­θε­ση για πα­ρα­πέ­ρα αλµα­τώ­δη ανά­πτυ­ξη ήταν το κα­θή­κον να σπά­σει το κέ­λυ­φος του οθω­µα­νι­κού δε­σπο­τι­σµού και να εγκα­θι­δρύ­σει πο­λι­τι­κές και οι­κο­νο­µι­κές σχέ­σεις που θα ταί­ρια­ζαν στην προ­ο­πτι­κή της κα­πι­τα­λι­στι­κής ανά­πτυ­ξης.

5. Ο Δια­φω­τι­σµός και η προ­ε­τοι­µα­σία της Επα­νά­στα­σης

Το 1821 εντάσ­σε­ται στον ιστο­ρι­κό κύκλο των αστι­κών επα­να­στά­σε­ων που άρ­χι­σε µε την Αγ­γλι­κή, την Αµε­ρι­κα­νι­κή και κυ­ρί­ως τη µε­γά­λη Γαλ­λι­κή Επα­νά­στα­ση. Στις αρχές του 19ου αιώνα στην Ευ­ρώ­πη κυ­ριαρ­χού­σε η αντί­δρα­ση της Ιεράς Συ­µµα­χί­ας. Όµως αυτό δεν σή­µαι­νε ότι η φωτιά της Επα­νά­στα­σης είχε σβή­σει: ση­µα­ντι­κές εξε­γέρ­σεις συ­γκλό­νι­ζαν τον ίδιο καιρό την Ιτα­λία και την Ισπα­νία, ενώ στη Γαλ­λία επω­α­ζό­ταν ήδη ο επό­µε­νος µε­γά­λος κύ­κλος αγώ­νων.

Κυ­ρί­ως, δεν είχε σβή­σει η ιδε­ο­λο­γι­κή επιρ­ροή των δη­µο­κρα­τι­κών επα­να­στά­σε­ων. Ο για­κω­βι­νι­σµός και ο κα­ρµπο­να­ρι­σµός, τα πιο ρι­ζο­σπα­στι­κά ρεύ­µα­τα της επο­χής, εξα­κο­λου­θού­σαν να συ­νε­παίρ­νουν τις πρω­το­πο­ρί­ες, ει­δι­κά µέσα στη δια­νό­η­ση.

Ο Δη­µή­τρης Ψαρ­ράς, στο βι­βλίο του που προ­α­να­φέ­ρα­µε, ανα­δει­κνύ­ει την επιρ­ροή αυτών των ιδεών στα Βαλ­κά­νια, µε το κο­ρυ­φαίο πα­ρά­δει­γµα του Ρήγα Βε­λε­στιν­λή. Αυτό το ρεύµα ιδεών αρ­χί­ζει να καλεί τους συγ­χρό­νους του «να ζώ­σου­νε σπαθί» µε στόχο «την ελευ­θε­ρία». Προ­τεί­νει την ανα­τρο­πή του οθω­µα­νι­κού δε­σπο­τι­σµού µε επα­να­στα­τι­κά µέσα, αλλά και την αντι­κα­τά­στα­σή του µε ένα νέο κα­θε­στώς «Διοί­κη­σης» όπου ο υπή­κο­ος θα γίνει πο­λί­της, µε σχέ­σεις που θα ρυ­θµί­ζο­νται από το νόµο, µε ισό­τη­τα όλων απέ­να­ντι στο νόµο, µε δι­καιώ­µα­τα που θα επε­κτεί­νο­νται σε όλους τους το­µείς της συλ­λο­γι­κής και προ­σω­πι­κής ζωής. Αυτό το ρι­ζο­σπα­στι­κό δη­µο­κρα­τι­κό κί­νη­µα δεν µπο­ρεί να θε­ω­ρή­σει ως νίκη τί­πο­τα λι­γό­τε­ρο από την ίδρυ­ση ανε­ξάρ­τη­του ρε­που­µπλι­κα­νι­κού κρά­τους.

Αυτό το ρεύµα ιδεών (όπως και τα ευ­ρω­παϊ­κά και αµε­ρι­κα­νι­κά οµό­λο­γά του…) ανα­ζη­τά ιστο­ρι­κή ανα­φο­ρά στην πα­ρά­δο­ση της κλασ­σι­κής αρ­χαιό­τη­τας. Όµως δεν εν­νο­εί κά­ποια ανύ­παρ­κτη και ανα­πό­δει­κτη «συ­νέ­χεια» ανά τους αιώ­νες: αντί­θε­τα, σε όλα τα ση­µα­ντι­κά κεί­µε­να της επο­χής, η πε­ρί­ο­δος της κα­τά­κτη­σης του ελ­λα­δι­κού χώρου από τους Μα­κε­δό­νες βα­σι­λείς και πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο η Βυ­ζα­ντι­νή Αυ­το­κρα­το­ρία, ορί­ζο­νται ως πε­ρί­ο­δοι «βαρ­βα­ρό­τη­τας», ως πρό­δρο­µοι του οθω­µα­νι­κού δε­σπο­τι­σµού. Στο µε­γά­λο Βλάχο επα­να­στά­τη δια­νο­ού­µε­νο, στον Ρήγα Βε­λε­στιν­λή, η ανα­φο­ρά στην «Ελ­λά­δα» είναι η ανα­φο­ρά στην κοι­νω­νία των πο­λι­τών, ενά­ντια σε φυ­λε­τι­κές δια­κρί­σεις («Αρά­πη­δες και Άσπροι, µε µια κοινή ορµή…»), πέρα από δια­φο­ρές κα­τα­γω­γής («Βουλ­γά­ροι κι Αρ­βα­νί­τες, Αρµέ­νοι και Ρω­µιοί… Αν­δρεί­οι Μα­κε­δό­νες…»), έξω από το­πι­κι­σµούς («Μαυ­ρο­βου­νιού κα­πλά­νια κι Ολύ­µπου σταυ­ρα­ε­τοί…»), ακόµα και πέρα από τις θρη­σκευ­τι­κές δια­φο­ρές («Στην Πίστη του ο κα­θέ­νας ελεύ­θε­ρος να ζει!»). Θα µπο­ρού­σε να πει κα­νείς ότι ο Ρήγας είναι ένα ιδιαί­τε­ρα προ­ω­θη­µέ­νο πα­ρά­δει­γµα, αλλά το κά­λε­σµα για απο­φα­σι­στι­κό αγώνα ενά­ντια στην απο­λυ­ταρ­χι­κή κα­τα­πί­ε­ση, µε στόχο την «ελευ­θε­ρία», είναι το γνώ­ρι­σµα των πολ­λών µυ­στι­κών επα­να­στα­τι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων που ανα­πτύσ­σο­νται, µε µο­ντέ­λο τους κα­ρµπο­νά­ρους, εκεί­νη την εποχή. Στον υπό την οθω­µα­νι­κή εξου­σία ευ­ρύ­τε­ρο χώρο, η πιο ση­µα­ντι­κή από αυτές τις ορ­γα­νώ­σεις υπήρ­ξε η Φι­λι­κή Εται­ρεία.

Από τα αρ­χεία της προ­κύ­πτει µια ει­κό­να για τη σύν­θε­σή της, όπως και για τον προ­σα­να­το­λι­σµό της. Το 50% των µελών της υπήρ­ξαν έµπο­ροι και πλοιο­κτή­τες και αν συ­νυ­πο­λο­γι­στούν τα στε­λέ­χη των επι­χει­ρή­σε­ών τους, το πο­σο­στό αυτό υπερ­βαί­νει το 70%. Η Φι­λι­κή Εται­ρεία αρ­χι­κά δεν στρα­το­λο­γεί κλη­ρι­κούς και αρ­γό­τε­ρα δέ­χε­ται στις γρα­µµές της λί­γους κλη­ρι­κούς στρα­το­λο­γη­µέ­νους σε ατο­µι­κή βάση. Από αυ­τούς µόνο ένας (Πα­πα­φλέσ­σας) ανα­δει­κνύ­ε­ται σε ηγε­τι­κό ρόλο. Η Φ.Ε. αρ­χι­κά δεν στρα­το­λο­γεί κο­τζα­µπά­ση­δες και στα­δια­κά δέ­χε­ται στις γρα­µµές της µια µειο­ψη­φία σε ατο­µι­κή βάση. Κα­νέ­νας από αυ­τούς δεν ανα­δεί­χθη­κε σε ηγε­τι­κά όρ­γα­να. Είναι φα­νε­ρός, λοι­πόν, ο χα­ρα­κτή­ρας της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας: Μια επα­να­στα­τι­κή δη­µο­κρα­τι­κή ορ­γά­νω­ση της αστι­κής τάξης.

Όµως είναι γνω­στό ότι η αστι­κή τάξη είναι µια ολι­γο­µε­λής τάξη. Όλες οι αστι­κές-δη­µο­κρα­τι­κές επα­να­στά­σεις είχαν ως προ­ϋ­πό­θε­ση το κέρ­δι­σµα ση­µα­ντι­κών µε­ρί­δων του ερ­γα­ζό­µε­νου πλη­θυ­σµού.

Εδώ υπήρ­ξε ιδιαί­τε­ρα ση­µα­ντι­κή η δια­δι­κα­σία που ο Μη­λιός πε­ρι­γρά­φει ως «εθνι­κή πο­λι­τι­κο­ποί­η­ση των µαζών».

Οι αγρό­τες κα­τα­νό­η­σαν το κά­λε­σµα της Φ.Ε. για ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος ως τη µο­να­δι­κή πι­θα­νό­τη­τα για να βελ­τιώ­σουν τη θέση τους απέ­να­ντι στην οθω­µα­νι­κή/φε­ου­δαρ­χι­κή κα­τα­πί­ε­ση. Κα­τα­νό­η­σαν επί­σης το κά­λε­σµα για ρε­που­µπλι­κα­νι­κό ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος σαν τη µο­να­δι­κή πι­θα­νό­τη­τα για να βελ­τιώ­σουν το συ­σχε­τι­σµό δύ­να­µης απέ­να­ντι στους χρι­στια­νούς κο­τζα­µπά­ση­δες που, ει­δι­κό­τε­ρα στην Πε­λο­πόν­νη­σο, είχαν γίνει ιδιαί­τε­ρα ισχυ­ροί. Οι µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τές υπήρ­ξαν η µα­ζι­κή βάση της επα­νά­στα­σης, επάν­δρω­σαν κατά πλειο­ψη­φία τα χερ­σαία ένο­πλα σώ­µα­τά της, ενώ η στάση τους είχε µε­γά­λη ση­µα­σία κατά τον «εσω­τε­ρι­κό αγώνα», στα πρώτα µε­τε­πα­να­στα­τι­κά χρό­νια.

Ιδιαί­τε­ρα πρω­το­πό­ρο ρόλο έπαι­ξαν οι ναύ­τες και οι τε­χνί­τες των ναυ­πη­γεί­ων και των συν­δε­δε­µέ­νων µε αυτά βιο­τε­χνι­κών ερ­γα­σιών. Ο εξ αντι­κει­µέ­νου ρι­ζο­σπα­στι­σµός τους, ενι­σχύ­θη­κε από τις προ­κλή­σεις που αντι­µε­τώ­πι­σαν µε την κρίση που ξέ­σπα­σε στη ναυ­τι­λία και στο µε­γά­λο θα­λάσ­σιο εµπό­ριο, στα τέλη της δε­κα­ε­τί­ας του 1810. Μια «σε­ρµα­γιά» (το συλ­λο­γι­κό κε­φά­λαιο που επεν­δυό­ταν σε ένα ναύλο) σε ένα υδραί­ι­κο κα­ρά­βι στα 1810, υπο­λό­γι­ζε κατά µέσο όρο σε κέρ­δος που ξε­περ­νού­σε το 110%. Στα 1820 αυτό το ση­µα­ντι­κό κέρ­δος είχε µειω­θεί στην προσ­δο­κία ενός 10-13%. Οι κα­ρα­βο­κύ­ρη­δες έθε­σαν τα πλοία σε ακι­νη­σία και οι ερ­γα­σί­ες στα ναυ­πη­γεία στα­µά­τη­σαν. Η πείνα ώθησε τους ναύ­τες και τους τε­χνί­τες σε εξε­γέρ­σεις, που αντι­κει­µε­νι­κά συν­δέ­ο­νταν µε πίεση πάνω στους εφο­πλι­στές για επι­τά­χυν­ση των επα­να­στα­τι­κών απο­φά­σε­ων.

Οι µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τές, οι ναύ­τες και οι τε­χνί­τες, µαζί µε τα πιο απο­φα­σι­στι­κά στοι­χεία της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας ήταν η δύ­να­µη που επέ­βα­λε το ξε­κί­νη­µα της επα­νά­στα­σης.

Μια ιδιαί­τε­ρη ανα­φο­ρά χρειά­ζε­ται στο ρόλο των προ­ϋ­παρ­χό­ντων ενό­πλων σω­µά­των, των κλε­φτών και των αρµα­το­λών. Έχουν µα­κρό­χρο­νη και ιδιαί­τε­ρα αντι­φα­τι­κή πα­ρά­δο­ση στα προ­ε­πα­να­στα­τι­κά χρό­νια. Πα­ρά­δο­ση που δεν µπο­ρεί να γίνει κα­τα­νοη­τή παρά µόνο εάν συ­νυ­πο­λο­γί­σου­µε ότι η ίδια η ύπαρ­ξη των κλε­φτών και των αρµα­το­λών είναι συν­δε­δε­µέ­νη µε το τι­µα­ριω­τι­κό/κοι­νο­τι­κό σύ­στη­µα της οθω­µα­νι­κής διοί­κη­σης. Ο οπλαρ­χη­γός είναι αρ­χο­ντι­κός ρόλος. Οι οπλαρ­χη­γοί πα­λιν­δρο­µούν και ελίσ­σο­νται, µε πυ­ξί­δα το συ­µφέ­ρον τους και το συ­µφέ­ρον της φα­τρί­ας τους. Πα­λιν­δρο­µούν µε­τα­ξύ της κα­τά­στα­σης του κλέ­φτη και του αρµα­το­λού. Πα­λιν­δρο­µούν µε­τα­ξύ της υπο­στή­ρι­ξης των αυ­το­νο­µι­στών πα­σά­δων και της υπο­στή­ρι­ξης του Σουλ­τά­νου. Πα­λιν­δρο­µούν µε­τα­ξύ ενός ρόλου «κλέ­φτι­κης» ανταρ­σί­ας απέ­να­ντι στην κα­τα­πί­ε­ση των χω­ρι­κών και ενός ρόλου πα­ρα­σι­τι­κής µά­στι­γας πάνω στα χωριά. Ανα­πτύσ­σουν τη συ­νή­θεια της αιφ­νί­διας αλ­λα­γής στά­σης («κα­πά­κια») και της προ­σφο­ράς στρα­τιω­τι­κών υπη­ρε­σιών σε όποιον προ­σφέ­ρει τα πε­ρισ­σό­τε­ρα. Άλ­λο­τε λει­τουρ­γούν σαν ένο­πλη απει­λή απέ­να­ντι στη δύ­να­µη των κο­τζα­µπά­ση­δων και άλ­λο­τε σαν µι­σθο­φο­ρι­κή φρου­ρά τους.

Αυτή την αντι­φα­τι­κή στάση επέ­δει­ξαν και απέ­να­ντι στην επα­νά­στα­ση. Άλλοι, κυ­ρί­ως στο Μωριά, προ­σχω­ρούν από νωρίς (Κο­λο­κο­τρώ­νης) και παί­ζουν σο­βα­ρό στρα­τιω­τι­κό ρόλο. Άλλοι κα­θυ­στε­ρούν να εντα­χθούν (Κα­ραϊ­σκά­κης), αλλά όταν εντάσ­σο­νται µέ­νουν µέχρι τέ­λους. Ο ση­µα­ντι­κός οπλαρ­χη­γός της Ανα­το­λι­κής Στε­ρε­άς, Οδυσ­σέ­ας Αν­δρού­τσος (µορ­φω­µέ­νος και εκ­παι­δευ­µέ­νος αξιω­µα­τι­κός στην αυλή του Αλή Πασά), ορ­γα­νώ­νε­ται από νωρίς στη Φ.Ε., συ­µµε­τέ­χει στις επα­να­στα­τι­κές µάχες, αλλά αρ­γό­τε­ρα µε­τα­στρέ­φε­ται και ανα­ζη­τά συ­µβι­βα­σµό µε τους Οθω­µα­νούς, απο­σκο­πώ­ντας στο αρµα­το­λί­κι της Ανα­το­λι­κής Στε­ρε­άς και Εύ­βοιας.

Στη συ­γκρό­τη­ση του µε­τε­πα­να­στα­τι­κού κρά­τους, επε­µβαί­νουν διεκ­δι­κώ­ντας γη σε αντάλ­λα­γµα για τις στρα­τιω­τι­κές υπη­ρε­σί­ες τους. Το αί­τη­µα είναι λο­γι­κό και δί­καιο για τους απλούς πο­λε­µι­στές, όµως οι οπλαρ­χη­γοί διεκ­δι­κούν µε­γά­λες ιδιο­κτη­σί­ες. Αυτή ήταν η βάση της τε­λι­κής συ­µµα­χί­ας τους µε τους κο­τζα­µπά­ση­δες, ιδιαί­τε­ρα στο Μωριά, µέσα από την οποία απώ­λε­σαν γρή­γο­ρα την αίγλη που είχαν απο­κτή­σει στα πεδία των µαχών.

Δυ­στυ­χώς, το «αντάρ­της-κλέ­φτης-παλ­λη­κά­ρι, πάντα ο ίδιος ο λαός» είναι µια εκ των υστέ­ρων κα­τα­σκευή, που δεν αντα­πο­κρί­νε­ται στην ιστο­ρι­κή πρα­γµα­τι­κό­τη­τα.

6. Η Επα­νά­στα­ση

Μέσα από τη δια­δι­κα­σία που επι­χει­ρή­σα­µε να πε­ρι­γρά­ψου­µε -την ανά­πτυ­ξη της ελ­λη­νό­φω­νης αστι­κής τάξης, το κί­νη­µα του Δια­φω­τι­σµού, την ορ­γά­νω­ση της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας και την «εθνι­κή πο­λι­τι­κο­ποί­η­ση των µαζών»- έγινε επί­και­ρο και εφι­κτό το ξέ­σπα­σµα της επα­νά­στα­σης.

6α. Έχει ση­µα­σία να υπεν­θυ­µί­σου­µε ότι η πρώτη από­πει­ρα της Φ.Ε. ήταν να κη­ρύ­ξει την επα­νά­στα­ση στη Μολ­δα­βία και στη Βλα­χία το Φλε­βά­ρη του 1821, υπό την ηγε­σία του Αλέ­ξαν­δρου Υψη­λά­ντη. Εύ­κο­λα µπο­ρεί να προ­βλέ­ψει κα­νείς ότι αν αυτή η από­πει­ρα απο­δει­κνυό­ταν επι­τυ­χής, οι κρα­τι­κές, εθνι­κές, γλωσ­σι­κές κ.ά «πρα­γµα­τι­κό­τη­τες» που θα δια­µόρ­φω­νε θα ήταν αρ­κε­τά δια­φο­ρε­τι­κές από αυτές που τε­λι­κά υλο­ποι­ή­θη­καν µε τη νίκη της επα­νά­στα­σης στο άλλο άκρο της Βαλ­κα­νι­κής. Είναι ένα ισχυ­ρό επι­χεί­ρη­µα για όσους εξα­κο­λου­θούν να πι­στεύ­ουν ότι τα υλικά απο­τε­λέ­σµα­τα των επα­να­στά­σε­ων κα­θο­ρί­ζο­νται από τις πρά­ξεις των επα­να­στά­σε­ων και όχι από τα αφη­ρη­µέ­να «σχέ­δια» των επα­να­στα­τών. Καµιά από τις προ­βλέ­ψεις της Φι­λι­κής Εται­ρεί­ας δεν επι­βε­βαιώ­θη­κε: ο Τσά­ρος δεν πα­ρε­νέ­βη υπέρ των επα­να­στα­τών, τη­ρώ­ντας τις δε­σµεύ­σεις του απέ­να­ντι στην Ιερά Συ­µµα­χία. Οι ντό­πιοι αγρό­τες κα­θο­ρί­στη­καν από την κα­χυ­πο­ψία τους απέ­να­ντι στους ελ­λη­νό­φω­νους φα­να­ριώ­τες Ηγε­µό­νες και δεν αντα­πο­κρί­θη­καν στο επα­να­στα­τι­κό κά­λε­σµα. Ση­µα­ντι­κοί οπλαρ­χη­γοί λι­πο­τά­κτη­σαν ή αυ­το­µό­λη­σαν από το πλευ­ρό του Υψη­λά­ντη προς την υπο­στή­ρι­ξη των οθω­µα­νι­κών στρα­τευ­µά­των. Το κί­νη­µα συ­νε­τρί­βη γρή­γο­ρα.

6β. Η κή­ρυ­ξη της επα­νά­στα­σης επι­ση­µο­ποί­η­σε τη διά­σπα­ση του «Γέ­νους». Η Εκ­κλη­σία αφό­ρι­σε τους επα­να­στά­τες και κά­λε­σε τους υπη­κό­ους να δεί­ξουν πίστη στον «ελέω Θεού» Βα­σι­λιά τους, δη­λα­δή στο Σουλ­τά­νο.

Το Φα­νά­ρι δι­χά­στη­κε. Ένα τµήµα του δή­λω­σε πίστη στο κα­θε­στώς και επι­µο­νή στο «σχέ­διο» εσω­τε­ρι­κής µε­ταρ­ρύ­θµι­σης της Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Μια µειο­ψη­φία, λει­τουρ­γώ­ντας κυ­ρί­ως σε ατο­µι­κή βάση, εντά­χθη­κε στην επα­νά­στα­ση και έπαι­ξε ρόλο στην πο­λι­τι­κή ορ­γά­νω­σή της.

Ανά­λο­γα δι­χά­στη­καν οι κο­τζα­µπά­ση­δες. Ισχυ­ρές οι­κο­γέ­νειες µε­γα­λο­κτη­µα­τιών έµει­ναν ου­δέ­τε­ρες, πε­ρι­µέ­νο­ντας να δουν πού θα γύρει η πλά­στιγ­γα. Άλλοι, κυ­ρί­ως στο Μωριά, κάτω από την ασφυ­κτι­κή πίεση των µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τών, προ­σχώ­ρη­σαν και διέ­θε­σαν χρή­µα­τα και ένο­πλη δύ­να­µη.

Οι οπα­δοί της θε­ω­ρί­ας του ’21 ως «εθνι­κής» επα­νά­στα­σης, ως προ­σπά­θειας απε­λευ­θέ­ρω­σης ενός προ­ϋ­πάρ­χο­ντος έθνους από τη «µα­κραί­ω­να δου­λεία», ξε­περ­νούν αυτό το έντο­νο φαι­νό­µε­νο της διά­σπα­σης µπρο­στά στην προ­ο­πτι­κή της επα­νά­στα­σης, συ­νή­θως µε λα­θρο­χει­ρί­ες. Το πρό­βλη­µά τους γί­νε­ται µε­γα­λύ­τε­ρο αν απο­δε­χθεί κα­νείς την ιστο­ρι­κή πρα­γµα­τι­κό­τη­τα που λέει ότι µε­τα­ξύ των δυ­νά­µε­ων που προ­σήλ­θαν πρό­θυ­µα στο ξέ­σπα­σµα της επα­νά­στα­σης, ένα µε­γά­λο τµήµα των οπλαρ­χη­γών του Μωριά και της Ρού­µε­λης, όπως και οι κα­ρα­βο­κυ­ραί­οι της Ύδρας, των άλλων νη­σιών του Αρ­γο­σα­ρω­νι­κού και της Άν­δρου, ήταν δια­φο­ρε­τι­κής «εθνο­τι­κής» κα­τα­γω­γής από αυτή που µε­τέ­πει­τα απο­κα­λέ­σα­µε ελ­λη­νι­κή. Γιατί αν τα ελ­λη­νι­κά ήταν από νω­ρί­τε­ρα η βα­σι­κή γλώσ­σα στο εµπό­ριο, στη δια­νό­η­ση και στις συ­ναλ­λα­γές µε την Πύλη, η βα­σι­κή γλώσ­σα της ένο­πλης δρά­σης στα βουνά και στη θά­λασ­σα υπήρ­ξαν τα αρ­βα­νί­τι­κα.

6γ. Οι στρα­τιω­τι­κές επι­τυ­χί­ες της πρώ­της φάσης της επα­νά­στα­σης, µέχρι την ει­σβο­λή του Ιµπρα­ήµ στην Πε­λο­πόν­νη­σο, απε­λευ­θε­ρώ­νουν εδάφη και θέ­τουν έτσι µε υλι­κούς όρους το ζή­τη­µα του ανε­ξάρ­τη­του κρά­τους.

Το ζή­τη­µα αυτό υπο­γρα­µµί­ζε­ται µε τις πρώ­τες «κυ­βερ­νη­τι­κές» απο­φά­σεις και κυ­ρί­ως τα πρώτα µε­τε­πα­να­στα­τι­κά Συ­ντά­γµα­τα. Αυτά, εµπνε­ό­µε­να σαφώς από τα αντί­στοι­χα της Αµε­ρι­κά­νι­κης και της Γαλ­λι­κής Επα­νά­στα­σης, ορί­ζουν ως πηγή όλων των εξου­σιών το λαό. Απο­νέ­µουν την ιδιό­τη­τα του πο­λί­τη του νε­ο­σύ­στα­του κρά­τους σε όλους τους χρι­στια­νούς κα­τοί­κους των απε­λευ­θε­ρω­µέ­νων πε­ριο­χών, χωρίς καµία άλλη διά­κρι­ση (κα­τα­γω­γής, γλώσ­σας, πε­ριου­σί­ας κ.ο.κ.). Εγκα­θι­στούν το γε­νι­κό εκλο­γι­κό δι­καί­ω­µα για όλους τους άν­δρες-πο­λί­τες, αν και πρω­το­πό­ρα για την εποχή θε­σµο­θε­τούν το δι­καί­ω­µα των γυ­ναι­κών στην εκ­παί­δευ­ση. Θε­σµο­θε­τούν την κα­τάρ­γη­ση της δου­λεί­ας, την ισο­νο­µία και τη διά­κρι­ση των εξου­σιών. Ο αγώ­νας για ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος ταυ­τί­ζε­ται στα πρώτα Συ­ντά­γµα­τα µε το αί­τη­µα για δη­µο­κρα­τι­κό κρά­τος.

Η κα­τεύ­θυν­ση αυτή προ­κα­λεί συ­γκί­νη­ση και εν­θου­σια­σµό διε­θνώς. Οµά­δες εθε­λο­ντών, για­κω­βί­νοι και κα­ρµπο­νά­ροι «φι­λέλ­λη­νες», προ­σέρ­χο­νται για να πο­λε­µή­σουν στο πλευ­ρό των εξε­γε­ρµέ­νων. Το δικό µας 1821 εµφα­νί­ζε­ται σαν µια ρι­ζο­σπα­στι­κή ανα­βί­ω­ση του πνεύ­µα­τος της Επα­νά­στα­σης µέσα στο ζόφο της Ιεράς Συ­µµα­χί­ας.

6δ. Η ει­σβο­λή του Ιµπρα­ήµ στην Πε­λο­πόν­νη­σο (άνοι­ξη του 1825) ση­µα­δεύ­ει τη δεύ­τε­ρη φάση της επα­νά­στα­σης. Ο στρα­τός του Ιµπρα­ήµ δεν είχε κα­µµιά σχέση µε τα «µπου­λού­κια» που, µέχρι τότε, µπο­ρού­σαν να κι­νη­το­ποι­ή­σουν στο Μωριά οι Οθω­µα­νοί. Ήταν ο ετοι­µο­πό­λε­µος στρα­τός  του Βαλή της Αι­γύ­πτου Με­χµέτ Αλή (πα­τέ­ρα του Ιµπρα­ήµ), που ήταν εξο­πλι­σµέ­νος και ορ­γα­νω­µέ­νος από Γάλ­λους αξιω­µα­τι­κούς. Οι στρα­τιω­τι­κές νίκες του άρ­χι­σαν να δια­δέ­χο­νται η µια την άλλη. Η προ­έ­λα­ση του Ιµπρα­ήµ θέτει την επα­νά­στα­ση σε άµεσο κίν­δυ­νο και εµπλέ­κει τη µοίρα της µε την πο­λι­τι­κή των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων.

Εδώ θα χρεια­στεί να αντι­µε­τω­πί­σου­µε δύο βα­σι­κά ιστο­ρι­κά ψεύδη:

1) Δεν είναι αλή­θεια ότι οι Με­γά­λες Δυ­νά­µεις προ­σήλ­θαν αυ­το­βού­λως στη βο­ή­θεια της επα­νά­στα­σης. Αντί­θε­τα, η πο­λι­τι­κή της Ιεράς Συ­µµα­χί­ας ήταν η δια­τή­ρη­ση του στά­τους κβο στην Ανα­το­λή. Αυτό ταί­ρια­ζε ιδε­ο­λο­γι­κά στις ανά­γκες τους (ο φόβος των επα­να­στά­σε­ων) αλλά κυ­ρί­ως ταί­ρια­ζε πο­λι­τι­κά, αφού όλες οι Με­γά­λες Δυ­νά­µεις φο­βού­νταν µήπως µια από αυτές επω­φε­λη­θεί ιδιαί­τε­ρα από µια «πρό­ω­ρη» κα­τά­τµη­ση της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Ήταν όµως µια ισορ­ρο­πία αστα­θής και ευαί­σθη­τη.

Το ίδιο το «γε­γο­νός» της επα­νά­στα­σης του 1821, οι στρα­τιω­τι­κές επι­τυ­χί­ες της πρώ­της φάσης και η συ­γκρό­τη­ση του κρά­τους πα­ρό­τι δεν είχε διε­θνή ανα­γνώ­ρι­ση, τρά­ντα­ξε συ­θέ­µε­λα αυτή την ισορ­ρο­πία και ενερ­γο­ποί­η­σε τις αντι­θέ­σεις µε­τα­ξύ των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων.

Το 1823-24, ήδη η Ρωσία είχε επε­ξερ­γα­στεί την πρό­τα­ση των τριών βι­λα­ε­τιών (Δυ­τι­κής Ρού­µε­λης, Ανα­το­λι­κής Ρού­µε­λης κι Εύ­βοιας, Μωριά και νη­σιών Αρ­γο­σα­ρω­νι­κού), ζη­τώ­ντας να κα­το­χυ­ρω­θεί µια ηµι-αυ­το­νο­µία τους, σε κα­θε­στώς φόρου υπο­τε­λεί­ας στο Σουλ­τά­νο. Η πρό­τα­ση αυτή «πα­τού­σε» σε προη­γού­µε­να σχέ­δια µε­ταρ­ρύ­θµι­σης της Οθω­µα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας και διέ­θε­τε µια υπο­στή­ρι­ξη µε­τα­ξύ των ένο­πλων εξε­γε­ρµέ­νων (Οδ. Αν­δρού­τσος). Κρυφή επι­δί­ω­ξη αυτής της πρό­τα­σης ήταν ότι οι αδύ­να­µες ηµιαυ­τό­νο­µες «ηγε­µο­νί­ες» θα στρέ­φο­νταν ανα­γκα­στι­κά για προ­στα­σία στον Τσάρο.

Η πι­θα­νό­τη­τα ενί­σχυ­σης της πα­ρου­σί­ας της Ρω­σί­ας στο Αι­γαίο, επέ­σπευ­σε την αλ­λα­γή της πο­λι­τι­κής της Αγ­γλί­ας. Το 1823-24 η Αγ­γλία ανα­γνω­ρί­ζει πρώτη τις ένο­πλες επα­να­στα­τι­κές δυ­νά­µεις ως «εµπό­λε­µο έθνος», γε­γο­νός που απε­λευ­θε­ρώ­νει τα οπλι­σµέ­να ελ­λη­νό­κτη­τα πλοία από τους πε­ριο­ρι­σµούς «κατά της πει­ρα­τεί­ας» που είχε επι­βά­λει το αγ­γλι­κό Ναυαρ­χείο, αλλά κυ­ρί­ως απο­τε­λεί µια προει­δο­ποί­η­ση ανα­γνώ­ρι­σης της ανε­ξαρ­τη­σί­ας. Πα­ράλ­λη­λα η αγ­γλι­κή κυ­βέρ­νη­ση επι­τρέ­πει στις «αγο­ρές» του Λον­δί­νου να εκ­δώ­σουν τα πρώτα δά­νεια προς τις επα­να­στα­τι­κές κυ­βερ­νή­σεις και οι «αγο­ρές» αντα­πο­κρί­νο­νται κερ­δο­σκο­πώ­ντας άγρια, αλλά στην πράξη «προ­ε­ξο­φλώ­ντας» την ανε­ξαρ­τη­σία. Στη συν­θή­κη του Λον­δί­νου, η Αγ­γλία σε συ­νερ­γα­σία µε τη Γαλ­λία (που διεκ­δι­κού­σε αύ­ξη­ση της επιρ­ρο­ής της κυ­ρί­ως στη Βό­ρεια Αφρι­κή) επι­βά­λουν το «µυ­στι­κό άρθρο» που προει­δο­ποιού­σε τον Σουλ­τά­νο και τον Με­χµέτ Αλή της Αι­γύ­πτου ότι οι Με­γά­λες Δυ­νά­µεις δεν θα επι­τρέ­ψουν το στραγ­γα­λι­σµό της επα­νά­στα­σης από το στρα­τό του Ιµπρα­ήµ.

Έτσι πήραν το δρόµο προς τη ναυ­µα­χία στο Να­βα­ρί­νο (1827). Είναι πολ­λές οι ιστο­ρι­κές µαρ­τυ­ρί­ες που δεί­χνουν ότι οι Με­γά­λες Δυ­νά­µεις δεν είχαν τη γρα­µµή για συ­ντρι­βή του τουρ­κο­αι­γυ­πτια­κού στό­λου στο Να­βα­ρί­νο. Μάλ­λον τυ­χαία γε­γο­νό­τα και η υπε­ρο­ψία του Ιµπρα­ήµ, που θε­ω­ρού­σε ότι έχει υπε­ρο­πλία απέ­να­ντι στο µι­κρό­τε­ρο (αλλά πιο σύγ­χρο­νο και πιο καλά εξο­πλι­σµέ­νο) συ­µµα­χι­κό στόλο, συ­νέ­βα­λαν σε αυτό το απο­τέ­λε­σµα. Ο Άγ­γλος αντι­ναύ­αρ­χος Κό­δριγ­κτον, που ηγή­θη­κε της ναυ­µα­χί­ας στο Να­βα­ρί­νο, υπο­χρε­ώ­θη­κε να απο­λο­γη­θεί για το απο­τέ­λε­σµα, προ­κει­µέ­νου να απο­φύ­γει την απο­στρά­τευ­ση και το ναυ­το­δι­κείο για τη… νίκη του!

2) Όµως είναι εξί­σου ιστο­ρι­κό ψεύ­δος, ο ισχυ­ρι­σµός ότι οι εσω­τε­ρι­κές πο­λι­τι­κές δυ­νά­µεις της άµεσα µε­τε­πα­να­στα­τι­κής πε­ριό­δου λει­τούρ­γη­σαν ως άβου­λα πιό­νια των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων, ή σε πλήρη ταύ­τι­ση µε µια από αυτές.

Για το πιο ρι­ζο­σπα­στι­κό τµήµα της αστι­κής ηγε­σί­ας το πρό­βλη­µα ήταν να απο­κρου­στεί κάθε «εν­διά­µε­σο» διε­θνές σχέ­διο, που θα απο­µά­κρυ­νε την προ­ο­πτι­κή του ανε­ξάρ­τη­του κρά­τους, να αξιο­ποι­η­θούν οι αντι­θέ­σεις των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων µε στόχο την από­κρου­ση του Ιµπρα­ήµ, να επι­τευ­χθεί η διε­θνής ανα­γνώ­ρι­ση της ανε­ξαρ­τη­σί­ας. Αυτό το πο­λι­τι­κό «σταυ­ρό­λε­ξο» απο­δεί­χθη­κε πο­λύ­πλο­κο και επώ­δυ­νο και η λύση του δεν επι­βλή­θη­κε µε ει­ρη­νι­κά µέσα.

7. Ο εσω­τε­ρι­κός αγώ­νας

Είναι ίσως το πιο συ­σκο­τι­σµέ­νο πεδίο των αφη­γή­σε­ων για την πε­ρί­ο­δο της Επα­νά­στα­σης. Οι δη­µο­φι­λείς ανα­µνή­σεις των αγω­νι­στών (συ­νή­θως των οπλαρ­χη­γών) δεν είναι καλές πηγές, γιατί πλη­µµυ­ρί­ζουν από υπο­κει­µε­νι­σµούς και µι­κρό­τη­τες απέ­να­ντι στους αντα­γω­νι­στές τους. Αντί­στοι­χα, η κυ­ρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φία κα­θο­ρί­ζε­ται από τις πο­λι­τι­κές σκο­πι­µό­τη­τες των µε­τέ­πει­τα συ­γκυ­ριών.

Είναι πα­ρα­πει­στι­κός και δη­µα­γω­γι­κός ο χα­ρα­κτη­ρι­σµός των «κο­µµά­των» της επο­χής ως γαλ­λι­κού, ρω­σι­κού, αγ­γλι­κού. Οι διαι­ρέ­σεις τους ήταν πρα­γµα­τι­κές-ου­σια­στι­κές και αφο­ρού­σαν ζη­τή­µα­τα ζωής ή θα­νά­του στην άµεση πο­λι­τι­κή και κυ­ρί­ως ζη­τή­µα­τα στρα­τη­γι­κής σε σχέση µε την προ­ο­πτι­κή και το χα­ρα­κτή­ρα του ανε­ξάρ­τη­του κρά­τους.

Οι φε­ντε­ρα­λι­στές του λε­γό­µε­νου γαλ­λι­κού κό­µµα­τος, δεν υπο­στή­ρι­ζαν µια υπο­θε­τι­κή οµο­σπον­δια­κή δη­µο­κρα­τία, αλλά τη δια­τή­ρη­ση στη ζωή των προ­νο­µί­ων που ήταν κα­το­χυ­ρω­µέ­να από το προη­γού­µε­νο το­πι­κό/κοι­νο­τι­κό σύ­στη­µα, δη­λα­δή των προ­νο­µί­ων των κο­τζα­µπά­ση­δων. Γι’ αυτό οι βα­σι­κοί υπο­στη­ρι­κτές του ήταν οι µε­γά­λες οι­κο­γέ­νειες των γαιο­κτη­µό­νων της Πε­λο­πον­νή­σου.

Οι «συ­γκε­ντρω­τι­κοί» του λε­γό­µε­νου ρω­σι­κού κό­µµα­τος, απο­δέ­χο­νταν την ανά­γκη για  ένα ενιαίο-συ­γκε­ντρω­τι­κό κρά­τος, αλλά υπό αυ­ταρ­χι­κή διοί­κη­ση που θα µπο­ρού­σε να στη­ρι­χθεί κυ­ρί­ως µε την ενί­σχυ­ση των οπλαρ­χη­γών. Ο Κο­λο­κο­τρώ­νης πε­ριέ­γρα­φε την πο­λι­τι­κή του ως «γκου­βέρ­νο µι­λι­τέρ».

Οι συ­γκε­ντρω­τι­κοί του λε­γό­µε­νου αγ­γλι­κού κό­µµα­τος -οι Υδραί­οι και ο κύ­κλος του Μαυ­ρο­κορ­δά­του- υπο­στή­ρι­ζαν την ενο­ποί­η­ση και το συ­γκε­ντρω­τι­σµό του κρά­τους, υπό µια ρε­που­µπλι­κα­νι­κή κυ­βέρ­νη­ση, αµφι­σβη­τώ­ντας την πρω­το­κα­θε­δρία των κο­τζα­µπά­ση­δων και αρ­νού­µε­νοι την προ­νο­µια­κή µε­τα­χεί­ρι­ση των οπλαρ­χη­γών.

Αυτές οι αντι­θέ­σεις µε­τα­ξύ των ηγε­τι­κών µε­ρί­δων των προ­νο­µιού­χων τά­ξε­ων και στρω­µά­των, δια­πλέ­κο­νταν µε την αντί­θε­ση των µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τών, των τε­χνι­τών, των ναυ­τών κ.ο.κ. µε το σύ­νο­λο των προ­νο­µιού­χων τά­ξε­ων. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό είναι το πα­ρά­δει­γµα των απο­φά­σε­ων επί των «εθνι­κών γαιών», δη­λα­δή της µοί­ρας του µε­γα­λύ­τε­ρου και πιο εύ­φο­ρου τµή­µα­τος της γης που είχε πε­ριέλ­θει στην ιδιο­κτη­σία του κρά­τους µετά την απο­χώ­ρη­ση των Οθω­µα­νών. Οι κο­τζα­µπά­ση­δες και οι οπλαρ­χη­γοί πί­ε­ζαν ασφυ­κτι­κά να πω­λη­θεί η ιδιο­κτη­σία της γης, για να βρε­θούν οι πόροι για τον πό­λε­µο κατά του Ιµπρα­ήµ, εµφα­νι­ζό­µε­νοι συ­γκυ­ρια­κά και ως αντί­πα­λοι του διε­θνούς δα­νει­σµού. Όµως σε εκεί­νη τη συ­γκυ­ρία, οι µόνοι που ήταν ικα­νοί να αγο­ρά­σουν τη γη ήταν οι κο­τζα­µπά­ση­δες και οι οπλαρ­χη­γοί που θα µε­τα­τρέ­πο­νταν σε ισχυ­ρούς γαιο­κτή­µο­νες. Η επι­µο­νή των ρε­που­µπλι­κα­νών να πα­ρα­µεί­νουν οι «εθνι­κές γαίες» σε κρα­τι­κό έλεγ­χο -έστω κι αν χρειά­στη­κε να υπο­θη­κευ­τούν για να δια­σφα­λι­στούν τα δά­νεια- άφησε ανοι­χτή τη δυ­να­τό­τη­τα να δια­τε­θούν αυτές προς καλ­λιέρ­γεια στους µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τές, οι οποί­οι στα­δια­κά κα­το­χύ­ρω­σαν δι­καιώ­µα­τα νοµής και αρ­γό­τε­ρα ιδιο­κτη­σί­ας επ’ αυτών. Σε πεί­σµα των ανα­λύ­σε­ων περί «αστο-τσι­φλι­κά­δι­κου» συ­µβι­βα­σµού, οι τσι­φλι­κά­δες δεν βγή­καν ενι­σχυ­µέ­νοι στις πε­ριο­χές που απε­λευ­θέ­ρω­σε η επα­νά­στα­ση. Αντί­θε­τα στις «νέες χώρες», στις πε­ριο­χές που προ­σαρ­τή­θη­καν στο ελ­λη­νι­κό κρά­τος µε τους πο­λέ­µους του 1912-22, η ισχύς των τσι­φλι­κά­δων υπήρ­ξε αξιο­ση­µεί­ω­τα µε­γα­λύ­τε­ρη.

Μέσα από αυτή τη δια­δι­κα­σία φτά­σα­µε στο απο­τέ­λε­σµα των δύο εµφυ­λί­ων, όπου όπως λέει ο Τ. Στα­µα­τό­που­λος στο εµβλη­µα­τι­κό βι­βλίο του «Ο Εσω­τε­ρι­κός Αγώ­νας»: η συ­µµα­χία των κα­ρα­βο­κυ­ραί­ων µε τους δια­νο­ού­µε­νους τσά­κι­σε τη συ­µµα­χία των κο­τζα­µπά­ση­δων της Πε­λο­πον­νή­σου µε τον Κο­λο­κο­τρώ­νη.

Ήταν ένα απο­τέ­λε­σµα συν­δε­δε­µέ­νο µε τις κρί­σι­µες στρα­τη­γι­κές απο­φά­σεις για το χα­ρα­κτή­ρα και την προ­ο­πτι­κή του ανε­ξάρ­τη­του κρά­τους, απο­φά­σεις που πήρε και επέ­βα­λε η πιο δυ­να­µι­κή πτέ­ρυ­γα της ανερ­χό­µε­νης αστι­κής τάξης.

Το γε­γο­νός ότι η θα­νά­σι­µη απει­λή της ει­σβο­λής του Ιµπρα­ήµ αντι­µε­τω­πί­στη­κε στρα­τιω­τι­κά µέσω της εµπλο­κής των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων, είχε ως συ­νέ­πεια την επι­βο­λή του βο­να­παρ­τι­στι­κού κα­θε­στώ­τος του Κα­πο­δί­στρια και τε­λι­κά την επι­βο­λή της µο­ναρ­χί­ας. Όµως η δυ­να­µι­κή της προη­γού­µε­νης επα­να­στα­τι­κής πε­ριό­δου εκ­φρά­στη­κε σύ­ντο­µα ξανά, και από το 1843 οδή­γη­σε στη συ­ντα­γµα­τι­κή µο­ναρ­χία.

8. Συ­µπε­ρα­σµα­τι­κά

α. Το 1821 υπήρ­ξε η πρώτη χρο­νι­κά νι­κη­φό­ρα αστι­κή επα­νά­στα­ση στα Βαλ­κά­νια. Υπήρ­ξε τµήµα του µε­γά­λου κύ­µα­τος των αστι­κών επα­να­στά­σε­ων, ενώ µε τον ιδιαί­τε­ρο ρι­ζο­σπα­στι­σµό της αρ­χι­κής πε­ριό­δου της, ενί­σχυ­σε τη δυ­να­µι­κή του διε­θνούς κύ­µα­τος των επα­να­στά­σε­ων µέσα στο σκο­τει­νό διά­λει­µµα της Ιεράς Συ­µµα­χί­ας.

β. Στην επα­νά­στα­ση αυτή ηγή­θη­κε η ανερ­χό­µε­νη ελ­λη­νό­φω­νη αστι­κή τάξη, που κα­θό­ρι­σε το κί­νη­µα του Δια­φω­τι­σµού και τις βα­σι­κές επα­να­στα­τι­κές ορ­γα­νώ­σεις της επο­χής.

Στό­χος της ήταν η ρήξη µε το πε­ριο­ρι­στι­κό πλαί­σιο του Οθω­µα­νι­κού δε­σπο­τι­σµού, η συ­γκρό­τη­ση ανε­ξάρ­τη­του κρά­τους, µε πο­λι­τι­κές και κοι­νω­νι­κές σχέ­σεις που θα επέ­τρε­παν την πιο δυ­να­µι­κή ανά­πτυ­ξη του κα­πι­τα­λι­σµού, µέσα στους συ­γκε­κρι­µέ­νους πε­ριο­ρι­σµούς του χώρου και του χρό­νου.

γ. Στην επα­νά­στα­ση του 1821 συ­µµε­τεί­χαν ενερ­γά οι λαϊ­κές µάζες της επο­χής. Οι µι­κρο­καλ­λιερ­γη­τές, οι ναύ­τες, οι τε­χνί­τες, πί­ε­σαν απο­φα­σι­στι­κά για το έγκαι­ρο ξέ­σπα­σµα της επα­νά­στα­σης, σή­κω­σαν το βάρος των πο­λε­µι­κών επι­χει­ρή­σε­ων, πλή­ρω­σαν το βα­ρύ­τε­ρο τµήµα του κό­στους και των θυ­σιών της επα­νά­στα­σης.

Απο­σκο­πού­σαν στη βελ­τί­ω­ση της θέσης τους, µε την κα­τάρ­γη­ση του φε­ου­δαρ­χι­κού/δε­σπο­τι­κού βά­ρους, αλλά και µε την κα­τά­κτη­ση δη­µο­κρα­τι­κών πο­λι­τι­κών ελευ­θε­ριών και δι­καιω­µά­των.

Στα όρια της επο­χής, δεν µπο­ρού­σαν να έχουν ένα δικό τους, ανε­ξάρ­τη­το από την αστι­κή ηγε­σία κοι­νω­νι­κό και πο­λι­τι­κό σχέ­διο, για να θέ­σουν το νέο ανε­ξάρ­τη­το κρά­τος κάτω από τον έλεγ­χο των κοι­νω­νι­κών δυ­νά­µε­ων που ερ­γά­ζο­νταν για να ζή­σουν. Απέ­κτη­σαν όµως την εµπει­ρία ότι µε­γά­λες «στι­γµές» κρί­σης είναι δυ­να­τό να αντι­µε­τω­πι­στούν µε τη µέ­θο­δο της επα­νά­στα­σης. Και αυτό υπήρ­ξε µια βαθιά δια­χω­ρι­στι­κή γρα­µµή που συ­νό­δε­ψε τις κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κές εξε­λί­ξεις στις δε­κα­ε­τί­ες που ακο­λού­θη­σαν.

δ. Μέσα από αυτή τη δια­δι­κα­σία, η επα­νά­στα­ση του 1821 έθεσε τα θε­µέ­λια για τη δη­µιουρ­γία του σύγ­χρο­νου νε­ο­ελ­λη­νι­κού έθνους. Η επα­νά­στα­ση και το κρά­τος που προ­έ­κυ­ψε από αυτήν δη­µιούρ­γη­σε το έθνος, και όχι το αντί­στρο­φο.

Η γλώσ­σα, οι δια­στά­σεις του «εθνι­κού» χώρου, οι σχέ­σεις µε την Εκ­κλη­σία, η συ­νεί­δη­ση για το ιστο­ρι­κό πα­ρελ­θόν, όλα τα στοι­χεία του «οµού ανή­κειν», δια­µορ­φώ­θη­καν αρ­χι­κά µε τις πρά­ξεις και τα απο­τε­λέ­σµα­τα της Επα­νά­στα­σης και στη συ­νέ­χεια µε τη συ­νει­δη­τή µακρά ( και όχι πάντα ει­ρη­νι­κή και συ­ναι­νε­τι­κή ) λει­τουρ­γία του κρά­τους προς την εθνι­κή οµο­γε­νο­ποί­η­ση.

Μέσα από αυτή τη δια­δι­κα­σία ο «λαός» του 1821, που απο­τε­λού­σαν οι ελ­λη­νό­φω­νοι, αρ­βα­νί­τες, βλά­χοι, µα­κε­δό­νες, σλά­βοι κ.ά. κά­τοι­κοι των εξε­γε­ρµέ­νων πε­ριο­χών, ενο­ποι­ή­θη­κε µε κέ­ντρο την έν­νοια του πο­λί­τη-υπη­κό­ου του νέου ελ­λη­νι­κού κρά­τους.

ε. Μέσα σε αυτή την πο­ρεία η αστι­κή ηγε­σία της επα­νά­στα­σης υπο­χρε­ώ­θη­κε να επε­ξερ­γα­στεί και να συ­γκε­κρι­µε­νο­ποι­ή­σει τις σχέ­σεις της µε τις Με­γά­λες Δυ­νά­µεις. Είτε για να αντι­µε­τω­πί­σει θα­νά­σι­µες απει­λές για το νε­ο­σύ­στα­το κρά­τος, είτε για να ενι­σχύ­σει τη δυ­να­µι­κή της.

Η σχέση που προ­έ­κυ­ψε προ­φα­νώς δεν ήταν ισο­µε­ρής. Άλ­λω­στε ποτέ και που­θε­νά οι σχέ­σεις στην ιστο­ρία ανά­πτυ­ξης του κα­πι­τα­λι­σµού δεν υπήρ­ξαν ισο­µε­ρείς. Δεν ήταν όµως και οι σχέ­σεις αποι­κιο­κρα­τών-αποι­κιο­κρα­τού­µε­νων. Οι κα­ρα­βο­κύ­ρη­δες αρ­χι­κά και οι βιο­µή­χα­νοι και οι τρα­πε­ζί­τες στη µακρά πε­ρί­ο­δο που ακο­λού­θη­σε, επέ­λε­γαν τη στενή πρόσ­δε­σή τους στην πο­λι­τι­κή των Με­γά­λων Δυ­νά­µε­ων -και έκα­ναν συ­γκε­κρι­µέ­νες επι­λο­γές ανά­µε­σα σε αυ­τές- εκτι­µώ­ντας ότι αυτός ήταν ο δρό­µος για την τα­χύ­τε­ρη ανά­πτυ­ξή τους, για την τα­χύ­τε­ρη ανά­πτυ­ξη του κα­πι­τα­λι­σµού στο νε­ο­σύ­στα­το κρά­τος.

Η ιστο­ρία του ελ­λη­νι­κού κα­πι­τα­λι­σµού είναι ένα καλό πα­ρά­δει­γµα για το πώς λει­τουρ­γεί ο «νόµος» της ανι­σό­µε­ρης αλλά και συν­δυα­σµέ­νης ανά­πτυ­ξης.

Η χρο­νι­κά πρω­το­πό­ρα νίκη της αστι­κής επα­νά­στα­σης στον αρ­χι­κό ελ­λα­δι­κό χώρο, όπως και η συ­µµα­χία της ντό­πιας αστι­κής τάξης µε τις Με­γά­λες Δυ­νά­µεις, υπήρ­ξαν βα­σι­κοί πα­ρά­γο­ντες της δυ­να­µι­κής του ελ­λη­νι­κού κα­πι­τα­λι­σµού και όχι απο­δεί­ξεις της κα­θυ­στέ­ρη­σής του.

στ. Από­δει­ξη του πα­ρα­πά­νω ισχυ­ρι­σµού είναι η νι­κη­φό­ρα επε­κτα­τι­κή πο­λι­τι­κή του ελ­λη­νι­κού κρά­τους στους πο­λέ­µους που ακο­λού­θη­σαν. Κα­νείς δεν δι­καιού­ται να ξεχνά ότι στον αιώνα που ακο­λού­θη­σε το 1821, το ελ­λη­νι­κό κρά­τος αύ­ξη­σε ση­µα­ντι­κά την έκτα­ση και τον πλη­θυ­σµό του, µέσα από µια διαρ­κή πο­λε­µι­κή προ­σπά­θεια, που για τους ερ­γά­τες και τους αγρό­τες σή­µαι­νε δε­κα­ε­τί­ες αί­µα­τος, δα­κρύ­ων και ανε­λέ­η­της κα­τα­πί­ε­σης.

Η κα­τά­πτω­ση της συ­στη­µι­κής ιστο­ριο­γρα­φί­ας µπο­ρεί, σε µε­γά­λο βαθµό, να ερµη­νευ­τεί από το γε­γο­νός ότι αυτή λει­τούρ­γη­σε δου­λι­κά µπρο­στά στις σκο­πι­µό­τη­τες της Με­γά­λης Ιδέας και υπο­τά­χθη­κε µπρο­στά στο ανερ­χό­µε­νο τότε ρεύµα του νε­ο­ελ­λη­νι­κού εθνι­κι­σµού.

ζ. Η νίκη της επα­νά­στα­σης του ’21 όρισε µια νέα ιστο­ρι­κή πε­ρί­ο­δο. Όπως έγρα­φαν ο Σκλη­ρός και ο Κορ­δά­τος, σε αυτή τη νέα εποχή η µο­να­δι­κή αντι­µε­τώ­πι­ση που αρµό­ζει «στις ασθέ­νειες του κα­πι­τα­λι­σµού» είναι τα φά­ρµα­κα «της ερ­γα­τι­κής-σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης».

Όλες οι από­πει­ρες «πα­ρά­κα­µψης» από αυτά τα κα­θή­κο­ντα, όπως υπο­δεί­κνυαν οι ανα­λύ­σεις του 1821 από τη «σχολή» του Ζεύ­γου, απο­δεί­χθη­καν λα­θε­µέ­νες συ­ντα­γές τρα­γι­κής ήττας. Εί­µα­στε, λοι­πόν, ευ­τυ­χείς που σή­µε­ρα µπο­ρού­µε να πούµε µαζί µε το ΚΚΕ: Ναι, ο Κορ­δά­τος δί­νο­ντας όλη την έµφα­ση στον κοι­νω­νι­κό χα­ρα­κτή­ρα της επα­νά­στα­σης του ’21 είχε δίκιο, παρά τις αντι­φά­σεις του και τα πολλά λάθη του.

Οι αντι­κει­µε­νι­κές συν­θή­κες είναι υπε­ρώ­ρι­µες σή­µε­ρα για τη νίκη του φα­ρµά­κου «της ερ­γα­τι­κής-σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης» απέ­να­ντι στις «ασθέ­νειες του κα­πι­τα­λι­σµού». Οι επι­κίν­δυ­νες κα­θυ­στε­ρή­σεις αφο­ρούν τον υπο­κει­µε­νι­κό πα­ρά­γο­ντα, τόσο ως προς τη συ­γκρό­τη­ση του ερ­γα­τι­κού κι­νή­µα­τος, όσο και ως προς τη συ­γκρό­τη­ση της πο­λι­τι­κής έκ­φρα­σής του.

Στην προ­σπά­θεια για να κα­λυ­φθεί αυτό το κενό, εµείς και όχι η κυ­ρί­αρ­χη τάξη έχου­µε να εµπνευ­στού­µε από το 1821. Γιατί ναι, η ιστο­ρία γρά­φτη­κε από τις επα­να­στά­σεις.