Γάζα: Η πόλη κάτω από την Πόλη

Μπορείς να μου πεις για το χρονικό διάστημα που έζησες στη Γάζα;

Ο πατέρας μου ήταν Παλαιστίνιος πρόσφυγας από την Ιερουσαλήμ και είχε περάσει ένα μέρος των παιδικών του χρόνων στη Γάζα πριν το 1948. Η μητέρα μου είναι από τις ΗΠΑ. Εγώ μεγάλωσα στο Κουβέιτ και στις ΗΠΑ και είχα την ευκαιρία να πάω στην Παλαιστίνη και στη Γάζα μόλις  στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Εκείνη την εποχή μπορούσες ακόμα να πας στην Πύλη της Δαμασκού στην Ιερουσαλήμ και να βρεις ένα συλλογικό ταξί το οποίο θα σε πήγαινε στο Πέρασμα Ερέτζ, όπου έκανες τα χαρτιά σου και έμπαινες στη Λωρίδα της Γάζας. 

Η πρώτη μου δουλειά εκεί δεν συνδεόταν με την έρευνα. Το 2000 βρήκα μέσω του ΟΗΕ μια θέση εργασίας σε ένα υπουργείο της Παλαιστινιακής Αρχής που ήταν υπεύθυνο για την ανάπτυξη ενός δικού της γραφείου Τύπου και πληροφοριών. Παρακολούθησα την εξέλιξη της Δεύτερης Ιντιφάντα όσο ζούσα στη Λωρίδα της Γάζας. Στη συνέχεια βρήκα μια νέα σύμβαση με τον ΟΗΕ, στα πλαίσια της δημιουργίας ενός βιβλίου «εναλλακτικού τουρισμού», όπου είχα το καθήκον να γράψω για τα 27 στρατόπεδα Παλαιστινίων προσφύγων σε όλα τα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη (ΚΠΕ). Αυτό ήταν για μένα μια τεράστια ευκαιρία να επισκεφτώ όλα τα προσφυγικά στρατόπεδα στην Παλαιστίνη, μεταξύ των οποίων και τα 8 μεγάλα στρατόπεδα της Λωρίδας της Γάζας. 

Αργότερα συνδέθηκα με τον ερευνητικό δημοσιογράφο και καρτουνίστα Τζο Σάκο, για τον οποίο είχα ακούσει ότι ενδιαφέρεται να δουλέψει ένα νέο βιβλίο για τη Γάζα. Τον βοήθησα να συναντήσει ανθρώπους και ως μεταφραστής, καθώς συλλέγαμε προφορικές μαρτυρίες ανθρώπων που επιβίωσαν από τις σφαγές του 1956 στη Χαν Γιουνίς και τη Ράφα. Το υλικό που συγκεντρώσαμε αποτέλεσε αργότερα το μνημειώδες έργο του, «Footnotes in Gaza».

Βρήκα ξανά σύμβαση στον ΟΗΕ το 2005, για να απασχοληθώ σε ένα γραφείο Τύπου στη Γάζα το οποίο πάλευε να διαχειριστεί τον κατακλυσμό διεθνών δημοσιογράφων που έσπευδαν εκεί ενόψει της «απεμπλοκής» του Ισραηλινού Στρατού από τη Λωρίδα της Γάζας. Στην πραγματικότητα, ο Ισραηλινός Στρατός δεν προχωρούσε σε απεμπλοκή, αλλά σε μια μονομερή αναδιάταξη των δυνάμεών του. Αλλά το θέαμα της απομάκρυνσης Εβραίων εποίκων από την καρδιά της Γάζας συνέβαλε στο να φανούν τα γεγονότα με θετικό τρόπο και ως ένα βήμα προς τον τερματισμό της κατοχής. Η Παγκόσμια Τράπεζα και τα κράτη-δωρητές επίσης παραφούσκωναν τη σημασία αυτής της αναδιάταξης, παρουσιάζοντάς την ως την αρχή μιας νέας εποχής όπου η Γάζα υποτίθεται θα γινόταν μια νέα Σιγκαπούρη. 

Φυσικά, κατόπιν εορτής, όλα αυτά αποδείχθηκαν μια διαφημιστική απάτη. Δεν υπήρχε περίπτωση να βελτιωθεί η κατάσταση στη Γάζα εφόσον το Ισραήλ διατηρούσε τον έλεγχο κάθε εισόδου και εξόδου, έναν έλεγχο που ασφαλώς διατήρησε. Τουλάχιστον για μένα προσωπικά, αυτή η δουλειά μου επέτρεψε να περάσω χρόνο στη Γάζα στη διάρκεια μιας πολύ ενδιαφέρουσας ιστορικά στιγμής. Το Ισραήλ αποσυρόταν για πρώτη φορά μετά το 1967 και οι Παλαιστίνιοι καταλάμβαναν τις περιοχές όπου μέχρι πρότινος υπήρχαν εποικισμοί και στρατιωτικές βάσεις. Ήταν τότε ισχυρή η αίσθηση ότι η Παλαιστινιακή Αντίσταση έδιωξε το Ισραήλ από τη Γάζα, καθώς το προηγούμενο μοντέλο  Ισραηλινού ελέγχου της περιοχής είχε αποδειχθεί πολύ δαπανηρό για τον Ισραηλινό Στρατό, που έπρεπε να προστατεύει 8.000 Εβραίους εποίκους ενώ ήταν περικυκλωμένος από 1,3 εκατομμύρια Παλαιστίνιους. 

Ο Ισραηλινός έλεγχος της Γάζας ήταν οργανωμένος γύρω από τους εποικισμούς και τους δρόμους που τους εξυπηρετούσαν: Υπήρχε μια συστοιχία εποικισμών στα βόρεια, μεμονωμένοι εποικισμοί στη μέση της Λωρίδας και ένα μεγάλο μπλοκ εποικισμών στα νότια. Ο στρατός και οι έποικοι έλεγχαν περίπου το 1/3 όλης της περιοχής, η οποία είναι μόλις 365 τ. χλμ. Διατηρούσαν επίσης τη δυνατότητα να κρατάνε διαιρεμένη τη Λωρίδα σε διάφορα κομμάτια. Μετά την στρατιωτική αναδιάταξη, έπαψαν οι περιορισμοί στις μετακινήσεις εντός της Λωρίδας, αν και η ίδια η Λωρίδα στο σύνολό της υπέστη ένα πολύ πιο ερμητικό σφράγισμα, που της επιβλήθηκε από γη, αέρα και θάλασσα. Το Ισραήλ διατήρησε επίσης τον έλεγχο πάνω σε σημαντικό τμήμα των υποδομών της Γάζας (νερό, ρεύμα, τηλεπικοινωνίες), όπως και το μητρώο πληθυσμού. Με αυτήν την έννοια, ήταν εμφανές ότι το Ισραήλ δεν αποδεσμευόταν από τη Λωρίδα αλλά αναδιοργάνωνε τον χαρακτήρα του ελέγχου του, ώστε να τον ασκεί απομακρυσμένα. 

Παρότι η απόσυρση στρατιωτών και εποίκων απελευθέρωνε το κατειλημμένο ως τότε ένα τρίτο της γης της Γάζας, το Ισραήλ άρχισε να επιβάλει απαγορευμένες «ζώνες ασφαλείας» στη βόρεια και ανατολική περίμετρο της Λωρίδας. Αυτές επεκτείνονταν ως και 2 χιλιόμετρα μέσα στην καλλιεργήσιμη γη της Γάζας. Ένα από τα τελευταία πρότζεκτ που έκανα σε συνεργασία με το Γραφείο του ΟΗΕ για Ζητήματα Αμάχων και Ανθρωπιστικά Ζητήματα, αφορούσε την έρευνα σε αυτές τις «περιοχές περιορισμένης πρόσβασης» για να μελετήσω τον περιβαλλοντικό, κοινωνικό και οικονομικό τους αντίκτυπο.   

Αξίζει να δούμε πώς σήμερα ο Ισραηλινός Στρατός επιχειρεί να επιβάλει μια «ζώνη ασφαλείας» σε όλη την περίμετρο της Γάζας, όπως και μια διαίρεση της Λωρίδας στα δύο, μέσα από την κατασκευή ενός ισραηλινού δρόμου και ενός χωμάτινου φράγματος στον πρώην οικισμό Νετζαρίμ, νότια της Πόλης της Γάζας.  Με αυτήν την έννοια, όσο κι αν έχουν αλλάξει τα πράγματα από το 2005, τα βασικά γεωγραφικά στοιχεία του ελέγχου αυτής της περιοχής επαναλαμβάνονται. 

Και το ακαδημαϊκό σου έργο;

Έκανα το Διδακτορικό μου στις αναπτυξιακές σπουδές στη Σχολή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (SOAS) στο Λονδίνο, εξετάζοντας την πολιτική οικονομία της βιομηχανίας οικονομικής βοήθειας στην Παλαιστίνη μετά τις Συμφωνίες του Όσλο. Το βιβλίο που στηρίχθηκε πάνω σε αυτή την εργασία κατέληξε να εξετάζει στενά το πώς οι δωρητές και οι διεθνείς χρηματοπιστωτικοί θεσμοί επιχειρούσαν να αξιοποιήσουν την οικονομική βοήθεια που έστελναν ως εργαλείο για να προωθούν πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές. Σε ένα στάδιο αυτής της  μελέτης, άρχισα να εστιάζω ιδιαίτερα στη Δυτική Όχθη, μετά τις εκλογές του 2006. Αν θυμάστε, η Χαμάς κέρδισε αποφασιστικά εκείνες τις εκλογές, και η Φατάχ, το Ισραήλ και οι ΗΠΑ επιχείρησαν να την εμποδίσουν να κυβερνήσει και να αναλάβει τους θεσμούς της Παλαιστινιακής Αρχής, παρά την εκλογική της νίκη. Ο μίνι εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε κατέληξε στη διαίρεση που βλέπουμε σήμερα ανάμεσα στην διοικούμενη από την Φατάχ Δυτική Όχθη και τη διοικούμενη από την Χαμάς Λωρίδα της Γάζας. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου άρχισαν οι δωρητές να υποστηρίζουν μαζικά τη Φατάχ, χρησιμοποιώντας την οικονομική βοήθεια ως «καρότο», ενώ η Γάζα δεχόταν το «μαστίγιο». Το βιβλίο μου ας πούμε ότι εξετάζει το «καρότο», αλλά σκόπευα να δώσω συνέχεια σε αυτήν τη μελέτη με μια συμπληρωματική που θα εξέταζε πιο στενά την ιδιαίτερη διαδρομή της πολιορκημένης Λωρίδας της Γάζας και το πώς η Παλαιστινιακή κοινωνία εκεί επιχειρούσε να παραμείνει ανθεκτική υπό απίστευτες δυσκολίες. Δέχτηκα μια σχετική χορηγία μεταδιδακτορικού από το Αραβικό Συμβούλιο Κοινωνικών Επιστημών στα τέλη του 2016.  

Δυστυχώς, τότε πια η Γάζα ήταν απολύτως απροσπέλαστη για μεμονωμένους ακαδημαϊκούς ερευνητές και κατέληξα να συνεργάζομαι στενά με έναν ντόπιο ακαδημαϊκό στη Γάζα, από το Πανεπιστήμιο Αλ Αζάρ ο οποίος με καθοδηγούσε και με βοηθούσε. 

Βασικά, μετά το 2005, η Γάζα μεταμορφωνόταν όλο και περισσότερο σε μια υπαίθρια φυλακή. Τα δύο εκατομμύρια άνθρωποι του πληθυσμού της Γάζας εμποδίζονται να μετακινηθούν μέσα και έξω από τη Λωρίδα επί σχεδόν δύο δεκαετίες -όχι γιατί παραβίασαν κάποιο συγκεκριμένο νόμο, αλλά για πολιτικούς λόγους και λόγω της ταυτότητάς τους. Το Ισραήλ ήθελε να τους περιορίσει μέσα στη Λωρίδα, εμποδίζοντας την αλληλεπίδρασή τους με τα άλλα τμήματα των Κατεχόμενων Παλαιστινιακών Εδαφών, με το Ισραήλ ή με τον υπόλοιπο πλανήτη. 

Όσο περισσότερο βίωνα και καταλάβαινα την ιδιαίτερη ιστορία και διαδρομή της Γάζας, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσα ότι ο χρόνος μου εκεί ήταν μια σπάνια δυνατότητα να γίνω μαρτυράς αυτής της ιδιαίτερα βάναυσης πτυχής της Παλαιστινιακής εμπειρίας και να την κατανοήσω καλύτερα. Παρά τον μεγάλο όγκο έρευνας που έχει γίνει για το Ισραήλ-Παλαιστίνη, οι περισσότερες μελέτες τείνουν να αγνοούν την πλευρά της Γάζας στην εξίσωση. Κατά συνέπεια, πιστεύω ότι η Γάζα αποτελεί ένα μεγάλο κομμάτι που λείπει από την ιστορία που λέγεται για την Παλαιστίνη, παρότι έχει αυτό το τεράστιο κέντρο βάρους και τη μεγάλη πολιτική και ηθική βαρύτητα. Τείνει να περιθωριοποιείται. 

Γιατί συμβαίνει αυτό;

Σε μεγάλο βαθμό συμβαίνει λόγω της περιορισμένης πρόσβασης που είναι διπλή: εμποδίζονται να μπουν οι απέξω, ενώ απαγορεύονται στους ντόπιους να βγουν. Η έλλειψη αλληλεπίδρασης των Γαζαίων με τον πλανήτη, ή με τους Παλαιστίνιους στη Δυτική Όχθη ή με το Ισραήλ, οδήγησε τους περισσότερους ανθρώπους να μην τους βλέπουν, άρα να μην τους σκέφτονται. Ελάχιστοι γνώριζαν ή μπορούσαν να συλλάβουν το πώς είναι η κατάσταση εκεί πέρα.  

Υπάρχουν επίσης κάποιες μορφές αθέλητης μεροληψίας που συμβάλουν στην περιθωριοποίηση της Γάζας. Η Δυτική Όχθη είναι πολύ μεγαλύτερη εδαφικά, έχει περισσότερους αγγλόφωνους να ζουν εκεί και είναι το επίκεντρο της εντατικής επέκτασης εβραϊκών εποικισμών καθώς το Ισραήλ επιδιώκει να ενοποιήσει αυτές τις περιοχές με τα εδάφη που ελέγχει από πριν το 1967. Η Ιερουσαλήμ, που ήταν οργανικό κομμάτι της Δυτικής Όχθης πριν το 1967, έχει επιπλέον μια κρίσιμη διεθνή και ασφαλώς θρησκευτική διάσταση.  

Όμως ένας άλλος σημαντικός παράγοντας αφορά το γεγονός ότι το ζήτημα της Γάζας αντιμετωπιζόταν από την διεθνή κοινότητα και το Ισραήλ ως μια τελειωμένη υπόθεση. Όπου ο στρατιωτικός αποκλεισμός  της περιοχής με όρους Απαρτχάιντ είχε γίνει αποδεκτός από τη διεθνή κοινότητα ως μια στασιμότητα που μπορούσε να επιβάλλεται στο διηνεκές. Τα πολιτικά ζητήματα της Γάζας -η κατοχή, οι πρόσφυγες, η πολιορκία, η Παλαιστινιακή αυτοδιάθεση- αγνοήθηκαν όλα και αντικαταστάθηκαν από μια πολιτική στοχευμένων ανθρωπιστικών παρεμβάσεων που να διασφαλίζουν ότι οι άνθρωποι δεν θα πεθάνουν από πείνα και θα καλύπτουν τις πολύ βασικές ανάγκες, αλλά τίποτε περισσότερο από αυτό. Αυτή η προσέγγιση σε μεγάλο βαθμό επικαλούταν ως αιτία την ύπαρξη της Χαμάς, που λειτουργούσε ως η βολική δικαιολογία για να μπορεί ο πλανήτης να αγνοεί όσα συμβαίνουν εκεί. Όμως η αλήθεια είναι ότι η Χαμάς και η άνοδος της δημοφιλίας της ως δύναμη της Παλαιστινιακής πολιτικής σκηνής, ήταν αποτέλεσμα αυτής της άρνησης αντιμετώπισης των πολιτικών ζητημάτων. Δεν συνέβη το ανάποδο. Η Γάζα αποτελούσε μια έντονη συγκέντρωση όλων των πολιτικών ζητημάτων μαζί, και η διεθνής κοινότητα και το Ισραήλ την αντιμετώπισαν με έναν μειωτικό και κυνικό τρόπο. Αυτή η προσέγγιση κατέληξε να έχει αντανάκλαση και στο είδος της γνώσης που αποκτούμε γύρω από τη Γάζα τα τελευταία χρόνια, που εστιάζει συντριπτικά στα προβλήματα ανθρωπιστικής διαχείρισης χωρίς να αντιμετωπίζει τις πηγές των προβλημάτων ή να εξετάζει το πώς οι Γαζαίοι επιχειρούν να αντισταθούν στη μοίρα που τους επιφυλάσσεται.  

Και τι γίνεται με τους Παλαιστίνιους μελετητές στη Γάζα, τι γίνεται με το έργο ή την έρευνα που μπόρεσαν να παράγουν οι ίδιοι; 

Παρά τις πολύ δύσκολες συνθήκες ζωής κι εργασίας στη Γάζα, και το γεγονός ότι αυτές οι συνθήκες μπορούν να προκαλέσουν brain drain, η Γάζα εξακολουθούσε να διαθέτει έναν ζωηρό και αφοσιωμένο πανεπιστημιακό κλάδο και μια δραστήρια κοινωνία των πολιτών. Αυτοί οι κοινωνικοί θεσμοί έπαιζαν σημαντικούς ρόλους στις προσπάθειες να διαχειριστούν, να οργανώσουν και να επιλύσουν τα μυριάδες προβλήματα που προκύπτουν στο πλαίσιο της πολιορκίας. Το Ισλαμικό Πανεπιστήμιο, για παράδειγμα, έχει πολύ ανεπτυγμένα τμήματα μηχανικών. Είχαν ερευνητές που βρήκαν τρόπους να αναπτύξουν εναλλακτικές πηγές ενέργειας και ηλιακές επιλογές για τη Γάζα, στο πλαίσιο των διακοπών της ηλεκτροδότησης. Εξέτασαν αγροτικές λύσεις για τη Γάζα και εναλλακτικές λύσεις ύδρευσης ώστε να αντιμετωπιστούν χρόνια ζητήματα κακής ποιότητας νερού. Το Ισραήλ ελέγχει αυστηρά την εισαγωγή τσιμέντου στη Λωρίδα, οπότε οι επιστήμονες εργάζονταν πάνω στο πώς θα ανακυκλώνονται τα ερείπια των επιδρομών για να μετατρέπονται σε τούβλα που χρησιμοποιούνται στην ανοικοδόμηση. 

Το Ισλαμικό Πανεπιστήμιο βομβαρδίστηκε και καταστράφηκε, όπως και το μεγαλύτερο μέρος της Πόλης της Γάζας. Μπορείς να μιλήσεις για το νόημα αυτής της καταστροφής; 

Οι προθέσεις του Ισραήλ για τη Λωρίδα της Γάζας και την Πόλη της Γάζας δεν είναι σαφείς. Αν και αξίζει να αναφερθεί ότι ο Νετανιάχου ανακοίνωσε πρόσφατα την δαπάνη 19 δισ. σεκέλ (5 δισ. δολάρια) για την αναζωογόνηση και την ανοικοδόμηση των ισραηλινών περιοχών που συνορεύουν με την Λωρίδα, παράλληλα με την διακήρυξη ότι το Ισραήλ σκοπεύει να ελέγξει τη Γάζα επ’ αόριστον στο τομέα της «ασφάλειας».  

Πάντως ως πόλη και ως αστικό χώρο, που φυσικά περιλαμβάνει τους θεσμούς ανώτατης εκπαίδευσης (υπήρχαν εκεί τρία μεγάλα πανεπιστήμια), νομίζω είναι προφανές ότι το Ισραήλ την θέλει «νεκρή». Ισοπεδώνοντας το μεγαλύτερο μέρος της Πόλης της Γάζας, το Ισραήλ κατέστρεψε τη μεγαλύτερη Παλαιστινιακή πόλη -μια πόλη που έχει τεράστια πολιτική σημασία για τους Παλαιστίνιους, λειτουργώντας ως εστία του Παλαιστινιακού εθνικισμού από το 1948. Η Πόλη της Γάζας λειτούργησε ως ένα από τα βασικά κέντρα οργάνωσης σε αστικό περιβάλλον, από όπου αναδύθηκε το σύγχρονο Παλαιστινιακό πολιτικό σχέδιο, μια διαδικασία που είναι ανεξάρτητη από την Χαμάς καθώς προϋπήρχε της εμφάνισής της.   

Η Πόλη της Γάζας ήταν μια μεγάλη πόλη της Παλαιστίνης από πριν το 1948. Είναι επίσης μια από τις ελάχιστες Παλαιστινιακές πόλεις που επιβίωσαν μετά από την Νάκμπα του 1948, καθώς οι περισσότερες χάθηκαν κατά τη δημιουργία του Κράτους του Ισραήλ -Δυτική Ιερουσαλήμ, Γιάφα, Χάιφα κλπ. Η Πόλη της Γάζας έγινε μια πόλη που γέμισε ασφυκτικά από όλους αυτούς τους πρόσφυγες που εκτοπίστηκαν από τα εδάφη τους και στη συνέχεια έγινε η έδρα της πρώτης απόπειρας να σχηματιστεί μια εθνική κυβέρνηση για όλους τους Παλαιστίνιους μετά το 1948. Η Γάζα έπειτα θα γινόταν η πόλη που γέννησε τις πιο σημαντικές Παλαιστινιακές εθνικές πρωτοβουλίες, με την περιοχή να γίνεται διάσημη για τους παναραβιστές και τους κομμουνιστές της κατά τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, και για τις διάφορες παρατάξεις της PLO μετά το 1967. Και η Χαμάς φυσικά εκεί αναδύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1980.  

Η PLO θα έκανε ντε φάκτο πρωτεύουσά της την Πόλη της Γάζας κατά το πρώτο στάδιο των συμφωνιών του Όσλο, με την Παλαιστινιακή Αρχή να συγκροτείται εκεί το 1994. Η πόλη λειτουργούσε ως ένα κέντρο βάρους για το Παλαιστινιακό εθνικό κίνημα. Σε αυτήν επέστρεψε η πλειοψηφία των εξόριστων της PLO. Η Γάζα ήταν επίσης το μέρος όπου ξεκίνησε η Πρώτη Ιντιφάντα και το μέρος όπου οι Παλαιστινιακές πολιτικές παρατάξεις άρχισαν να αναπτύσσουν τις ένοπλες πτέρυγές τους για να αντιμετωπίσουν το Ισραήλ προς το τέλος της Πρώτης Ιντιφάντα και φυσικά στη διάρκεια της Δεύτερης. 

Για αυτούς τους λόγους, μεταξύ άλλων, το Ισραήλ ενδιαφέρεται να απαλλαγεί από τη Γάζα, για όλα όσα εκείνη εκπροσωπεί και για όλα όσα έχει συνεισφέρει στην Παλαιστινιακή εθνική συνείδηση και οργάνωση. Καταστρέφοντας το αστικό περιβάλλον και τις υποδομές της Πόλης της Γάζας, επιχειρεί να σκοτώσει την δυνατότητά της να είναι μια βιώσιμη πόλη, για να μπορεί να αναζωογονήσει ή να δημιουργήσει ένα νέο πολιτικό σχέδιο. 

Τι σήμαινε για τη Λωρίδα της Γάζας το ότι μετατράπηκε σε ένα μέρος που δεν μπορεί να συντηρηθεί μόνο του, που ελέγχεται εξωτερικά και είναι απομονωμένο; 

Μια βαριά αδικία χτύπησε τη Γάζα από την αρχή της διαδικασίας του Όσλο. Καταρχήν, η εφαρμογή των Συμφωνιών στο έδαφος σήμαινε μαζική ανεργία για το εργατικό δυναμικό της, που απασχολούταν κυρίως στο Ισραήλ πριν το 1993. Αυτοί οι εργαζόμενοι έγιναν άνεργοι σε μια νύχτα στις αρχές της δεκαετίας του 1990, και περιορίστηκαν στη Λωρίδα της Γάζας όπου δεν υπήρχαν πραγματικές οικονομικές υποδομές που θα μπορούσαν να τους απορροφήσουν. Το Ισραήλ επίσης έχτισε το πρώτο από τα τρία τείχη του το 1994 γύρω από τη Γάζα. Οπότε η «ειρήνη» για τους Γαζαίους σήμαινε τον περιορισμό και την απομόνωσή τους από τον πλανήτη, σε αυτή την αβίωτη, υπερβολικά πυκνοκατοικημένη περιοχή, απόλυτα εξαρτημένοι από τις ορέξεις των κατακτητών που έλεγχαν τις περισσότερες από τις βασικές στρόφιγγες που σχετίζονται με την ανάπτυξή τους. 

Αν χρειαζόσουν φαρμακευτική περίθαλψη ή μια υγειονομική παροχή εκτός Λωρίδας, αν δεχόσουν υποτροφία σε πανεπιστήμιο του εξωτερικού, αν ήθελες να γίνεις έμπορος που ασχολείται με εισαγωγές ή εξαγωγές -όλη αυτή η δραστηριότητα απαιτούσε να περάσεις από πύλες που ελέγχουν οι Ισραηλινοί και σε ένα βαθμό και οι Αιγύπτιοι. Αυτό έδωσε σε αυτές τις κρατικές οντότητες έναν τεράστιο μοχλό πίεσης τον οποίο χρησιμοποιούσαν για τους δικούς της σκοπούς, είτε οικονομικούς είτε πολιτικούς. Το πιο διαβόητο γεγονός αφορούσε το ότι η πρόσβαση σε περίθαλψη εκτός Λωρίδας έγινε το μέσο με το οποίο ο Ισραηλινός στρατός επιχειρούσε να στρατολογήσει Παλαιστίνιους για να συνεργαστούν μαζί του, δρώντας ως πληροφοριοδότες του όταν θα επέστρεφαν στη Γάζα. Αν αρνούνταν να συνεργαστούν, τα άτομα αυτά θα έχαναν την άδεια εισόδου που τους εξασφάλιζε ιατρική φροντίδα από την οποία εξαρτάται η ζωή τους. Έτσι βίωσαν λοιπόν οι Γαζαίοι το Όσλο και στη συνέχεια την πολιορκία, με αυτήν στην ουσία να προκύπτει μέσα από το καθεστώς διαχωρισμού που είχε εγκαθιδρύσει το Όσλο. 

Τα μέσα ελέγχου που αναπτύχθηκαν για τη Γάζα ήταν πραγματικά Οργουελιανά και έχουν πάρει διαστάσεις επιστημονικού ορθολογισμού. Το Ισραήλ υπολόγιζε κυριολεκτικά τον αριθμό των θερμίδων που μπαίνουν στη Λωρίδα, για να διασφαλίζει ότι δεν θα συμβεί λιμοκτονία αλλά δεν θα εισαχθεί τίποτα παραπάνω από αυτό το όριο. Ήταν αυτό το θηριώδες και βάναυσο καθεστώς ελέγχου που οδήγησε πρώτα τους Γαζαίους, και έπειτα τη Χαμάς, να αναπτύξουν χώρους όπου θα είναι ελεύθεροι από αυτόν τον έλεγχο, μέσω της οικοδόμησης μιας υπόγειας πόλης και ενός δικτύου μεταφορών κάτω από τη Γάζα. 

Δηλαδή ο στόχος της δημιουργίας τούνελ δεν ήταν υποχρεωτικά πάντα στρατιωτικός;

Όχι, τα τούνελ είναι ένα φαινόμενο που είναι στην πραγματικότητα πολύ παλιότερο. Η Γάζα έχει ένα αμμώδες έδαφος που είναι ιδανικό για το σκάψιμο τούνελ. Ο Ζαν-Πιερ Φιλιού στο βιβλίο του «Gaza: A History» αναφέρει μια απόπειρα πολιορκίας της Γάζας στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στη διάρκεια της οποίας φαίνεται ότι λειτουργούσαν τούνελ. Στη σύγχρονη εποχή, τα τούνελ και οι υπόγειοι χώροι απέκτησαν μεγαλύτερη θέση στο γεωγραφικό τοπίο όταν εφαρμόστηκε η ειρηνευτική συμφωνία Αιγύπτου-Ισραήλ μετά το Καμπ Ντέιβιντ το 1981. Εκείνη την εποχή, υπήρχε η ανάγκη να επαναπροσδιοριστεί το σύνορο ανάμεσα στο Αιγυπτιακό Σινά, τη Λωρίδα της Γάζας και το Ισραήλ, καθώς μετά το 1967 το Ισραήλ είχε καταργήσει όλα αυτά τα σύνορα και έχτιζε εποικισμούς στα εδάφη που είχε μόλις καταλάβει, και στο ίδιο το Σινά. Στη διάρκεια εκείνης της περιόδου, το προσφυγικό στρατόπεδο της Ράφα, που υπήρξε το νοτιότερο στρατόπεδο στη Λωρίδα της Γάζας, απλωνόταν και στην αιγυπτιακή μεριά των συνόρων. Όταν λοιπόν επιβλήθηκε ξανά η οριοθέτηση των παλιών συνόρων, το στρατόπεδο της Ράφα κόπηκε κυριολεκτικά στα δύο και σε κάποιες περιπτώσεις χωρίστηκαν οικογένειες στις δυο πλευρές των συνόρων. Τα τούνελ άρχισαν να εμφανίζονται για να μπορέσουν οι οικογένειες να επανενωθούν και να επανασυνδεθούν με την πόλη της Ράφα. Όπως όλες οι συνοριακές περιοχές, η Ράφα έγινε ένα μέρος ιδανικό για λαθρεμπόριο, με δεδομένο ότι σε κάθε πλευρά επικρατούσαν δύο πολύ διαφορετικά οικονομικά καθεστώτα. Αλλά η κατασκευή τούνελ παρέμεινε περιορισμένη σε αυτήν την περίοδο, καθώς η κατάληψη όλων των εδαφών το 1967 είχε ως παράπλευρη συνέπεια και την επανασύνδεση της Γάζας με τη Δυτική Όχθη, με την Ισραηλινή αγορά εργασίας και με τα προγονικά παλαιστινιακά εδάφη μέσα στο Ισραήλ.   

Με το ξέσπασμα της Δεύτερης Ιντιφάντα, και ιδιαίτερα μετά την εκλογική νίκη της Χαμάς το 2006, το φαινόμενο των τούνελ άρχισε πραγματικά να επιταχύνεται καθώς οι Παλαιστίνιοι επιχειρούσαν να παρακάμψουν τον Ισραηλινό και διεθνή αποκλεισμό της Λωρίδας. Αυτή η μαζική κατασκευή τούνελ και η άνθισή τους σε συνθήκες πολιορκίας, έχει σημαντικές πολιτικο-οικονομικές επιπτώσεις στην περιοχή, καθώς οδήγησε στην ανάδυση ενός νέου τμήματος οικονομικών ελίτ -μια τάξη λαθρεμπόρων- με κάποια μέλη της να έχουν διασυνδέσεις και με τη Χαμάς. Καθώς η πολιορκία γινόταν όλο και πιο ασφυκτική, επιχειρηματικές οικογένειες από τη Ράφα, κάποιες έχοντας και φυλετικές διασυνδέσεις στο Βόρειο Σινά, ενεργοποίησαν δίκτυα για να αρχίσουν να εισάγουν ένα ολόκληρο φάσμα προϊόντων που ήταν περιορισμένα λόγω πολιορκίας, ή δεν επιτρέπονταν ποτέ στη Γάζα ή στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη Για παράδειγμα, το Ισραήλ απαγόρευε την πώληση μοτοσυκλετών στα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη γιατί τις θεωρούσε δυνητικά όπλα. Αλλά ξαφνικά τα τούνελ έγιναν τόσο εκλεπτυσμένα που μπορούσαν να μεταφέρουν ζώα, αυτοκίνητα, μοτοσυκλέτες και τουκ-τουκ (ΣτΜ: Κάτι σαν τρίκυκλα με καρότσα). Η Χαμάς μάλιστα δημιούργησε ένα «υπουργείο τούνελ» που επιτηρούσε, φορολογούσε και έλεγχε τα εισαγόμενα προϊόντα, όπως κάθε άλλο υπουργείο. Τα επίγεια οδικά κανάλια ελέγχονταν βασικά από το Ισραήλ και την Παλαιστινιακή Αρχή και ήταν πιο ακριβά. Η Χαμάς συντηρούσε επίσης κάποια ανεξάρτητα δικά της τούνελ προκειμένου να εισάγει στρατιωτικό υλικό.  

Το φαινόμενο των τούνελ απορρόφησε μέρος της θηριώδους πλεονάζουσας εργατικής δύναμης που είχε προκύψει μέσω της ανεργίας που προκάλεσε η πολιορκία. Το φαινόμενο επίσης ενισχύθηκε κατά τα τελευταία χρόνια του καθεστώτος Μουμπάρακ, όταν το κεντρικό αιγυπτιακό κράτος δυσκολευόταν να ασκήσει αποτελεσματικό έλεγχο στα δικά του μεθοριακά εδάφη. Η ίδια η παρουσία του Αιγυπτιακού στρατού στο Σινά υπόκειται σε περιορισμούς από τις ειρηνευτικές συμφωνίες Αιγύπτου-Ισραήλ. Αυτή η περίοδος είχε επίσης τις επαναστατικές εξεγέρσεις, την ανατροπή του καθεστώτος Μουμπάρακ και την βραχύβια άνοδο των Αδελφών Μουσουλμάνων στην εξουσία υπό τον Μόρσι. Ήταν λοιπόν μια περίοδος που το φαινόμενο και η ειδίκευση στην κατασκευή τούνελ πραγματικά πολλαπλασιάστηκαν, ενώ είχε αυξηθεί η ανεξέλεγκτη δραστηριότητα στα σύνορα της Αιγύπτου. 

Όταν ανέβηκε στην εξουσία η κυβέρνηση Σίσι το 2013, επιχείρησε να οργανώσει περισσότερο την αιγυπτιακή πλευρά των συνόρων, να συγκεντροποιήσει και να ελέγξει την δημιουργία εσόδων και από το επίγειο και από το υπόγειο εμπόριο. 

Στη συνέχεια ο Αιγυπτιακός στρατός κατέστρεψε την αιγυπτιακή πλευρά της Ράφα, όπως και περίπου δύο χιλιάδες τούνελ. Αλλά κάποια τούνελ προφανώς παρέμειναν, λειτουργώντας ως μια αναγκαία γραμμή ζωής που και οι δύο πλευρές είχαν λόγους να συντηρήσουν, με δεδομένο ότι παρείχαν μια μορφή «ενοικίου» που και ο Αιγυπτιακός Στρατός και η Χαμάς ήθελαν να συντηρήσουν και να ελέγξουν. Ανεπίσημα, τα αντικείμενα που βρίσκονταν στην «κόκκινη» λίστα του Ισραήλ, έγιναν τα είδη πολυτελείας στην «πράσινη» λίστα των Αιγύπτιων λαθρεμπόρων.   

Όλα αυτά περιγράφουν ότι υπήρχαν διαφορετικά είδη τούνελ: εμπορικά τούνελ, αντιστασιακά τούνελ, επιθετικά τούνελ. Τα αντιστασιακά τούνελ είναι εσωτερικά τούνελ της Γάζας όπου μπορεί να υπάρχει ελευθερία μετακίνησης και όπου υπάρχουν αποθηκευτικές δυνατότητες, για στρατιωτικό υλικό αλλά και για τρόφιμα και για ιατρικούς σκοπούς. Είναι χώροι όπου οι άνθρωποι μπορούν να λειτουργούν με ασφάλεια, δημιουργώντας τις βάσεις για μια εναλλακτική υποδομή που η Χαμάς μπορεί να ελέγχει, γιατί οτιδήποτε συμβαίνει πάνω από το έδαφος ελέγχεται ή παρακολουθείται από το Ισραήλ -με δορυφόρους, μπαλόνια, drones, φυλάκια επιτήρησης κλπ. Νομίζω ότι όλες οι πολιτικές παρατάξεις περίμεναν ότι μια μέρα το Ισραήλ θα επιχειρούσε να ανακαταλάβει τη Λωρίδα, οπότε προετοίμασαν χώρους για τους ανθρώπους τους και τα όπλα τους. Προφανώς η Χαμάς ως η παράταξη που βρίσκεται στην εξουσία τα τελευταία 18 χρόνια είχε άφθονο χρόνο να σχεδιάσει και να προετοιμάσει μια σημαντική υποδομή που μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της. Θυμηθείτε ότι το Κίνημα έχανε σημαντικό αριθμό κορυφαίων στελεχών του από δολοφονίες πριν αρχίσει η  κατασκευή των τούνελ.  

Τα τούνελ κάτω από τη Γάζα μπορεί να φτάνουν μέχρι και τα 500 χιλιόμετρα σε μήκος αν τα προσθέσουμε σε ευθεία γραμμή, και πρόκειται για τουλάχιστον 1.300 μεμονωμένα τούνελ. Αυτά δεν συνδέονται όλα μαζί σε ένα κοινό δίκτυο, καθώς ένα τέτοιο δίκτυο θα μπορούσε να χαθεί ολόκληρο αν ανακαλυπτόταν ένα μόνο μέρος του. Επίσης φαίνεται ότι κατασκευάζονται σε τρία διαφορετικά επίπεδα κάτω από το έδαφος, που εξυπηρετούν πολλαπλές ανάγκες όπως προστατευτικά καταφύγια, αποθηκευτικές εγκαταστάσεις, κέντρα διοίκησης, υγειονομικές εγκαταστάσεις και δίκτυα μεταφοράς. Το δίκτυο των τούνελ είναι ανεπίσημα γνωστό ως «το μετρό» στη Γάζα, αν και αποτελεί ένα είδος θρύλου φυσικά, δεν είναι εύκολα προσβάσιμο σε όλους τους Γαζαίους αν δεν έχουν σχέσεις με τις παρατάξεις, ενώ η γνώση που έχουν για το δίκτυο και όσοι έχουν πρόσβαση σε αυτό είναι εξαιρετικά περιορισμένη σε επί μέρους τμήματα.

Φυσικά, το πρόβλημα από τη σκοπιά του ερευνητή είναι ότι τίποτα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί από ανεξάρτητη πηγή, ενώ οι αποκαλύψεις που κάνει το Ισραήλ για αυτό το φαινόμενο είναι επιλεκτικές. Χρειάζεται να συγκεντρώσεις τις πληροφορίες από διαφορετικές πηγές, ενώ φροντίζεις να παίρνεις υπόψη και πολλά ηθικά ζητήματα ή ζητήματα ασφαλείας. Δεν ξέρουμε πότε αποφάσισε το Κίνημα να χτίσει αυτή την τεράστια πόλη κάτω από τη Λωρίδα, αλλά δεν είναι υπερβολική η εκτίμηση ότι η Χαμάς είχε καταλήξει από πολύ νωρίς στην ανάγκη για τέτοιους χώρους -από την εποχή πριν κερδίσουν τις εκλογές μέχρι τις πιο οργανωμένες προσπάθειες, και στη συνέχεια, από όταν μπορούσαν να κινηθούν πιο άνετα μέσα στη Λωρίδα, με δεδομένο ότι είχαν τοπική εξουσία. 

Ακούμε συχνά ότι η Γάζα βρίσκεται «υπό τον έλεγχο» της Χαμάς. Τι σημαίνει αυτό; Ποιος έχει υπάρξει ο ρόλος της; 

Αυτός ο τρόπος παρουσίασης υπονοεί ότι με κάποιον τρόπο η Χαμάς επέβαλε την διακυβέρνησή της ή την άρπαξε βίαια στη Λωρίδα, κάτι που είναι πολύ άδικο. Στην πραγματικότητα είναι το Ισραήλ αυτό που έχει υπό τον έλεγχό του τη Γάζα. Η Χαμάς έχει περιορισμένες κυβερνητικές εξουσίες μέσα στη Λωρίδα και επιχειρεί να οργανώνει τις δυνατότητες αυτές όπως κρίνει η ίδια, σύμφωνα με το όραμα και τις πολιτικές της απόψεις, τα οποία υποστηρίζουν και ακολουθούν πολλοί Παλαιστίνιοι. Η Χαμάς επίσης ιδρύθηκε στη Λωρίδα της Γάζας και έχει δράση ως οργανικό κομμάτι της πολιτικής της σκηνής εδώ και πάνω από 30 χρόνια. Η αντίληψη ότι η Χαμάς υφάρπαξε την εξουσία στη Γάζα είναι επίσης ψευδής γιατί η οργάνωση είχε κερδίσει μια πεντακάθαρη νίκη σε δημοκρατικές εκλογές και μάλλον θα ξανακέρδιζε αν γίνονταν πάλι. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει συμπεριφερθεί με σκληρότητα σε κάποιες περιπτώσεις ή ότι δεν έχει τοπικούς αντιπάλους. Αλλά όσοι παρατηρούν απέξω οφείλουν να πάρουν επίσης υπόψη ότι η Χαμάς κατόρθωσε να κερδίσει σημαντικά τμήματα της Παλαιστινιακής κοινωνίας και της κοινωνίας της Γάζας. 

Η αντίληψη ότι η Χαμάς σφετερίστηκε την εξουσία προκύπτει από το γεγονός ότι το Κίνημα θεωρούταν εμπόδιο στα Ισραηλινά και Δυτικά σχέδια για τη διαδικασία του Όσλο, που προτιμούσαν να είναι η Φατάχ στην διακυβέρνηση των «αυτόνομων» περιοχών των Κατεχόμενων  Παλαιστινιακών Εδαφών. Η Φατάχ, μέσω της PLO, είχε κατευθύνει το Παλαιστινιακό κίνημα προς τις ράγες του Όσλο, και διατηρούσε μια πολιτική στρατηγική «ησυχασμού», αναμένοντας από την ειρηνευτική  διαδικασία να αποδώσει καρπούς προς την υλοποίηση των Παλαιστινιακών εθνικών προσδοκιών στη διεθνή σκηνή. Όταν η διαδικασία δεν κατάφερε να πραγματοποιήσει αυτούς τους σκοπούς και το Όσλο άρχισε να γίνεται αντιληπτό ως μια Ισραηλινή/Αμερικανική/Δυτική παγίδα, υπήρξε μια ευρείας κλίμακας λαϊκή μεταστροφή προς την Χαμάς ως τη βασική αντιπολιτευτική παράταξη που είχε προειδοποιήσει για τους κινδύνους του Όσλο εξαρχής και που έδειχνε ως μια βιώσιμη δύναμη που θα μπορούσε να οδηγήσει σε έναν εναλλακτικό δρόμο.  

Για αυτό το λόγο, η κοινωνική σύνθεση και ηγεσία της Χαμάς μοιάζει πάρα πολύ με εκείνη της Φατάχ, με την έννοια ότι πρόκειται για ένα κοινωνικό στρώμα μορφωμένων ανθρώπων κατώτερης ή μεσαίας τάξης που έχουν κυρίως προσφυγικό υπόβαθρο: δάσκαλοι, γιατροί, μηχανικοί και έμποροι που υιοθετούν μια παραδοσιακή Ισλαμική ερμηνεία των Παλαιστινιακών εθνικών δικαιωμάτων. 

Η Χαμάς απέδειξε ότι είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική ως μια οργάνωση βάσης που εμπλέκεται στην κοινωνική πρόνοια για τους φτωχούς. Υπήρξε τμήμα του κινήματος Παλαιστινιακής πολιτικής δραστηριοποίησης στη δεκαετία του 1980, που επιχειρούσε να δημιουργήσει μαζικά πολιτικά κόμματα μέσα σε ένα πλαίσιο που μέχρι πρότινος ήταν περιορισμένο σε επιλεγμένα πολιτικά υποκείμενα. Η Χαμάς στράφηκε προς το φιλανθρωπικό έργο, που περιλάμβανε κέντρα ημερήσιας φροντίδας, συσσίτια και κλινικές, προκειμένου να οικοδομήσει την κοινωνική της βάση. Συγκρότησε επίσης ένα φοιτητικό κίνημα στα πανεπιστήμια και ένα γυναικείο κίνημα. Η αναγκαιότητα για μια τέτοιου είδους δραστηριότητα προέκυπτε από το γεγονός ότι δεν επιτρεπόταν κανένα είδος παλαιστινιακής διακυβέρνησης εκείνη την εποχή, καθώς το Ισραήλ κυβερνούσε τα Κατεχόμενα Παλαιστινιακά Εδάφη με στρατιωτικές εντολές που επιβάλλονταν από τον στρατό και με μια ισραηλινή «πολιτική διοίκηση». Έτσι η Χαμάς, όπως και άλλες παρατάξεις, αναδύθηκε σε ένα πλαίσιο όπου επιχειρούσε να καλύψει τις λαϊκές ανάγκες και κάνοντας αυτό έχτισε μια δική της κοινωνική βάση και νομιμοποίηση.  

Φυσικά, το Κίνημα θα εξελισσόταν σε μεγάλο βαθμό μέσα στα χρόνια, διευρύνοντας τις δυνατότητες και τη δημοφιλία του καθώς αποδυναμώνονταν οι παρατάξεις της PLO. Η επιτυχημένη συμμετοχή του Κινήματος στις κοινοβουλευτικές εκλογές του 2006 εγκαινίασε την εποχή που η Χαμάς έκανε την επίσημη είσοδό της στην πανεθνική πολιτική σκηνή και αμφισβήτησε μετωπικά τον έλεγχο της Φατάχ επί της Παλαιστινιακής Αρχής. Αυτό αποτελούσε μια ιστορική στροφή για το Κίνημα, καθώς η Χαμάς είχε αποδοκιμάσει τη διαδικασία του Όσλο και τις δομές που αυτή δημιούργησε, αλλά επέλεξε να συμμετέχει παρόλα αυτά στις εκλογές, γιατί αναγνώρισε τη διάχυτη Παλαιστινιακή δυσαρέσκεια για τη διαδικασία του Όσλο και θέλησε να παρουσιάσει μια αυθεντική εναλλακτική, αντί να δρα απλά ως εμπόδιο. Κάνοντας αυτό επέδειξε ένα είδος πολιτικής ωριμότητας, τολμώντας να συμμετέχει στο φιλελεύθερο δημοκρατικό παιχνίδι.  

Οφείλουμε ασφαλώς να έχουμε στο μυαλό μας ότι οι Παλαιστίνιοι δεν ψήφιζαν για μια κυρίαρχη κυβέρνηση στις εκλογές του 2006, αλλά για τη διοίκηση μιας κυβερνητικής δομής που είχε εξαρχής περιορισμένες αυτόνομες εξουσίες ενώ η Ισραηλινή κατοχή συνεχιζόταν στη Δυτική Όχθη, τη Γάζα και την Ανατολική Ιερουσαλήμ. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, υπήρχε λογική στην απόφαση της Χαμάς να διατηρήσει τη στρατιωτική της πτέρυγα -μια στάση που παρεμπιπτόντως δεν κράτησε μόνο η Χαμάς. Επιπλέον, αυτή η επιλογή της θα γινόταν ακόμα πιο κατανοητή ως βάσιμη όταν η Φατάχ, η διεθνής κοινότητα και το Ισραήλ επιχείρησαν να εμποδίσουν την Χαμάς να αναλάβει τη διακυβέρνηση μετά την εκλογική της νίκη. Ουσιαστικά ήταν αυτές οι δυνάμεις που ήθελαν να διατηρήσουν την ηγεμονία και την ιεραρχία τους με τη χρήση εξαναγκαστικής βίας.  

Φυσικά, η διακυβέρνηση της Χαμάς έχει μικτό απολογισμό. Από την μία μεριά, το Κίνημα ήταν ικανό να διευρύνει και να εμπεδώσει την βάση λαϊκής του στήριξης μέσω της ηχηρής και στρατιωτικής εναντίωσης στην κατοχή, της παροχής κάποιων βασικών υπηρεσιών στους Παλαιστίνιους και την ενοποίηση όλων αυτών σε ένα συνεκτικό όραμα που προσφέρει μια ερμηνεία για όσα περνούν οι Παλαιστίνιοι.

Από την άλλη, το Κίνημα και η Παλαιστινιακή κοινωνία ασφαλώς πλήρωσαν ένα βαρύ τίμημα για αυτήν τους την ανυπακοή, ενώ σημαντικά τμήματα της κοινωνίας της Γάζας και της Παλαιστινιακής κοινωνίας ευρύτερα, δεν συμμερίζονται το όραμα της Χαμάς και αισθάνθηκαν αποξενωμένα από τη διακυβέρνησή της. Έχοντας πει αυτά, οι απελπιστικές συνθήκες που επικράτησαν στη Γάζα έκαναν τους περισσότερους ανθρώπους να ενδιαφέρονται λιγότερο για το ποιοι βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας και περισσότερο για την επιβίωσή τους. Γι’ αυτό ξεκίνησε να εμφανίζονται το φαινόμενο ανθρώπων να επιχειρούν να φύγουν από τη Γάζα με βάρκες προς την Ελλάδα ή την Αίγυπτο. Γιατί η κατάσταση στη Γάζα δεν ήταν βιώσιμη. Το 2017, ο ΟΗΕ έφτασε να την ανακηρύξει ως «αβίωτη». 

Ως προς αυτό, είναι σημαντικό να διατηρήσουμε μια ευρύτερη κατανόηση της κατάστασης και να μην ασχολούμαστε εμμονικά με την Χαμάς. Πολύ πριν την 7η Οκτώβρη, ακόμα και πριν έρθει στην εξουσία η Χαμάς, ο πληθυσμός της Γάζας δεν είχε πόσιμο νερό. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού βρισκόταν σε διατροφική ανασφάλεια. Δεν δημιούργησε η Χαμάς αυτήν την κατάσταση. Η Χαμάς είναι δημιούργημα της θέλησης  να αλλάξει αυτή η κατάσταση. Πρόκειται για την πιο πρόσφατη Παλαιστινιακή απόπειρα να αναλάβει αυτή την πρόκληση, παίρνοντας υπόψη και το πιο μακρύ ιστορικό φάσμα αδικιών που έχουν βιώσει οι Παλαιστίνιοι από όταν ιδρύθηκε το Ισραήλ. 

Φυσικά, ένα κομβικό χαρακτηριστικό του προφίλ της Χαμάς είναι η δραστήρια στρατιωτική της πτέρυγα -αν και ούτε αυτό είναι αποκλειστική ιδιότητα της Χαμάς μέσα στην οργανωμένη Παλαιστινιακή πολιτική. Η Χαμάς απλά εργάστηκε ιδιαίτερα για να αναπτύξει αυτήν την πτυχή της δράσης της και το έκανε σε ένα συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο που αυτή η επιλογή έδειχνε και χρήσιμη και λογική. 

Αυτό μας φέρνει στο ζήτημα των μη-στρατιωτικών εναλλακτικών στο Παλαιστινιακό ζήτημα. Τι θέση έχουν αυτές στο τοπίο που παρακολουθούμε σήμερα, ιδιαίτερα μετά από όσα είδαμε στην Μεγάλη Πορεία της Επιστροφής το 2018 και το 2019, όταν χιλιάδες ειρηνικοί διαδηλωτές πορεύονταν τακτικά προς την περίμετρο της Γάζας;

Χαίρομαι που θέτεις αυτό το ζήτημα. Γιατί τα σημερινά γεγονότα τείνουν να τραβάνε πολύ προσοχή στη στρατιωτική διάσταση όσων συμβαίνουν -για προφανείς λόγους- παρότι αυτό συσκοτίζει την ευρύτερη ιστορική δυναμική που βρισκόταν από καιρό σε εξέλιξη. Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι από όταν πήρε την εξουσία η Χαμάς δεν ακολούθησε μόνο στρατιωτικές τακτικές. Στην πραγματικότητα, ενεπλάκη εκτεταμένα σε μια προσπάθεια να χτίσει την πολιτική της αξιοπιστία διεθνώς, για να κερδίσει νομιμοποίηση ως ένα πολιτικό υποκείμενο που θα μπορούσε να αντικαταστήσει την ηγεσία της PLO και να ηγηθεί του εθνικού αγώνα.  

Μέρος αυτών των προσπαθειών μπορούμε να εντοπίσουμε στον τρόπο με τον οποίο το Κίνημα συμμετείχε στην εκλογική διαδικασία, ή στις αλλαγές και τις επικαιροποιήσεις που έκανε στον Καταστατικό του Χάρτη, προκειμένου αυτός να εναρμονιστεί περισσότερο με την εθνική συναίνεση που εκφράζει η PLO. Επίσης ενεπλάκη με το λαϊκό κίνημα που ανέφερες -γνωστό ως «Μεγάλη Πορεία της Επιστροφής και του Σπασίματος της Πολιορκίας». Στην ουσία, ως το 2018 υπήρχαν πλέον δυο γενιές ανθρώπων που είχαν μεγαλώσει σε συνθήκες ολοκληρωτικής πολιορκίας στη Γάζα και δεν είχαν βγει ποτέ από τη Λωρίδα. Αυτός ο στρατός δυσαρεστημένων νέων άρχισε να οργανώνει πορείες προς τον φράχτη στην περίμετρο της Γάζας, για να διαμαρτυρηθεί για τις συνθήκες ζωής, απαιτώντας ρητά τον τερματισμό της πολιορκίας και την επιστροφή των προσφύγων στα εδάφη τους. Παρά τον πολύ μεγάλο αριθμό απωλειών, αυτές οι διαδηλώσεις επέμειναν κάθε εβδομάδα επί ενάμιση χρόνο, επιχειρώντας να προκαλέσουν ένα πολιτικό γεγονός. Αλλά το κίνημα αυτό δεν κατάφερε να προκαλέσει σημαντικό πολιτικό ενδιαφέρον διεθνώς, ενώ τουλάχιστον οκτώ χιλιάδες άοπλοι διαδηλωτές δέχτηκαν πραγματικά πυρά. Ο συνολικός αριθμός των τραυματιών ήταν συγκλονιστικός, καθώς κάθε θύμα ήταν στόχος Ισραηλινών ελεύθερων σκοπευτών που επέλεγαν δίχως έλεος τον ένα διαδηλωτή μετά τον άλλο, τη μία βδομάδα μετά την άλλη. 

Η Χαμάς αρχικά αισθάνθηκε ότι απειλείται από αυτό το κίνημα, ανησυχώντας ότι οι ανεξάρτητες οργανωτικές προσπάθειες θα μπορούσαν να απειλήσουν την εξουσία της στη Γάζα. Αλλά στη συνέχεια το Ισλαμικό Κίνημα άρχισε να προσφέρει το πολιτικό και το οργανωτικό του βάρος στη διεξαγωγή των διαδηλώσεων, επειδή υποστήριζε θεμελιωδώς τα αιτήματα των διαδηλωτών και επειδή συμμεριζόταν την επιθυμία τους να χτιστεί διεθνής πίεση για τον τερματισμό της πολιορκίας. Νομίζω ότι η Χαμάς κατανόησε ενστικτωδώς τη σημασία που είχε να αποδειχθεί ότι το Κίνημα ήταν πρόθυμο να υποστηρίξει μη-βίαιες διαμαρτυρίες και δεν ήταν απλά ένας εμμονικός με τη βία Ισλαμικός μπαμπούλας.

Με αυτή την έννοια η Πορεία της Επιστροφής υπήρξε μια σημαντική πολιτική μετάβαση για την Χαμάς γιατί απέδειξε την πολιτική ωριμότητα και ευελιξία του Κινήματος. Αλλά αυτά τα γεγονότα ήταν επίσης πολύ σημαντικά για την κοινωνία της Γάζας, γιατί η ανελέητη καταστολή των διαδηλώσεων επί 1μιση χρόνο προετοίμασε το έδαφος για να καταλήξει η Παλαιστινιακή κοινωνία στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει λύση στις δυσκολίες της μέσα από αμιγώς μη-βίαια μέσα -είτε πρόκειται για μια διεθνώς αναγνωρισμένη ειρηνευτική διαδικασία (Όσλο), είτε, στη συγκεκριμένη περίπτωση, για την πολιτική ανυπακοή και τις κινηματικές εκστρατείες όπως η Μεγάλη Πορεία της Επιστροφής. Η άμεση, εξαναγκαστική, στρατιωτική βία θεωρήθηκε αναγκαία για να μπορέσει να αλλάξει η κατάσταση.  

Για αυτόν τον λόγο, δεν με αιφνιδίασε απόλυτα αυτό που συνέβη στις 7 Οκτώβρη. Μάλιστα αναφέρω το να συμβεί κάτι τέτοιο ως σοβαρή πιθανότητα σε μια συνέντευξη που δημοσιεύτηκε αμέσως πριν την 7η Οκτώβρη. Γιατί αν κατανοούσες τι έχει περάσει η κοινωνία της Γάζας, αν κατανοούσες πώς αντιλαμβάνεται η Χαμάς τον ρόλο της στην Παλαιστινιακή πολιτική σκηνή, αν κατανοούσες πώς η διεθνής κοινότητα και το Ισραήλ υπέθεταν ότι θα μπορούσαν να διαχειρίζονται επ’ άπειρον τις αντιφάσεις αυτής της κατάστασης, τότε γινόταν προφανές ότι το παλιό στάτους κβο δεν μπορούσε να αντέξει και ότι οι Παλαιστίνιοι θα επιχειρούσαν να το τσακίσουν. 

Υπό το φως αυτής της πρόβλεψης, τι περιμένεις ότι θα ακολουθήσει;

Η Χαμάς στις 7 Οκτώβρη ήθελε να επιβάλει μια συνολική αλλαγή παραδείγματος και να συγκλονίσει το Ισραηλινό κράτος μέχρι τον πυρήνα του. Ήθελαν να καταφέρουν μεγάλες στρατιωτικές απώλειες. Ήθελαν να συντρίψουν τη στρατιωτική διοίκηση που επέβαλε την πολιορκία. Ήθελαν να αποσπάσουν εκτεταμένο πολιτικό κεφάλαιο από το Ισραήλ με τη μορφή μεγάλων αριθμών αιχμαλώτων και να το χρησιμοποιήσουν ως μοχλό πίεσης για πολιτικές παραχωρήσεις από το Ισραήλ και τους συμμάχους του. Στην ουσία στόχευαν να επιβάλουν συνολικά μια νέα πολιτική δυναμική, δηλώνοντας: «Αυτές είναι οι δυνατότητές μας. Πρόκειται να απαντήσουμε στρατιωτικά. Πρόκειται να σας επιβάλουμε βαριές απώλειες. Και πιστεύουμε ότι μπορούμε να διεξάγουμε έναν μακροπρόθεσμο πόλεμο φθοράς για τον οποίο δεν έχετε λύση». Και ο μόνος τρόπος για να βρεθεί λύση σε αυτό το ζήτημα είναι να αντιμετωπιστεί το Παλαιστινιακό ζήτημα, του οποίου την πιο συμπυκνωμένη έκφανση αποτελεί η Λωρίδα της Γάζας. Αν δεν γίνει αυτό, δεν θα υπάρξει ούτε λύση ούτε νικητές. Αλλά η εποχή της Ισραηλινής ατιμωρησίας έληξε. Αν το Ισραήλ μπορεί να ερμηνεύει επιλεκτικά το Όσλο για να εγκαθιστά ένα Απαρτχάιντ, οι Παλαιστίνιοι μπορούν να κατεδαφίσουν τη μυθολογία περί του διαχωρισμού και να την αποκαλύψουν ως αυτό που πραγματικά είναι -άμεσος και βάρβαρος στρατιωτικός έλεγχος με τη χορηγία δυτικών κυβερνήσεων.  

Σε αυτό το πλαίσιο, το Ισραήλ ισχυρίζεται ότι επιδιώκει να ανακτήσει τους αιχμαλώτους και να καταστρέψει τη Χαμάς. Αλλά μετά από μήνες εκστρατείας, το Ισραήλ δεν έχει πλησιάσει πιο κοντά στην επίτευξη κανενός από αυτούς τους στόχους. Αν και βρίσκεται πιο κοντά στην επίτευξη ενός ενδεχομένως πιο σημαντικού ιστορικά στόχου, την απόπειρα να ολοκληρώσει τη Νάκμπα στη Λωρίδα της Γάζας, εξωθώντας τον πληθυσμό της στο Βόρειο Σινά ή διαπράττοντας μια γενοκτονία που σκοτώνει σημαντικό μέρος του. 

Από αυτή την άποψη, και το Ισραήλ θέλει επίσης να αλλάξει τους κανόνες του παιχνιδιού, επανεισάγοντας στην εξίσωση το στοιχείο της μαζικής μεταφοράς πληθυσμού, όπως είχε συμβεί σε προηγούμενες εποχές -συγκεκριμένα το 1948 και το 1967. Με βάση αυτή την ανάγνωση, το σενάριο του Απαρτχάιντ, που εγκαθιδρύθηκε από τη διαδικασία του Όσλο, τελικά αποδείχθηκε μη-βιώσιμο επειδή οι Παλαιστίνιοι δεν συνεργάστηκαν με αυτό, δεν αποδέχτηκαν τη ζωή στα γκέτο που δημιουργήθηκαν για αυτούς. Σήμερα το ερώτημα είναι αν οι ΗΠΑ, και ιδιαίτερα η συμφωνία ειρήνης Ισραήλ-Αιγύπτου, μπορούν να αντέξουν τέτοιες μεγάλες αλλαγές παραδείγματος και αν μπορεί να αποτραπεί ένας περιφερειακός πόλεμος.  

Οι πολιτικοί, ιδεολογικοί και ακόμα και οι προσωπικοί παράγοντες που παίζουν ρόλο στο σενάριο που εκτυλίσσεται φαίνονται σε αυτή τη φάση υπερβολικά φορτισμένοι για να μπορέσει να υπάρξει αποκλιμάκωση. Δεν έχω καθόλου αυταπάτες ότι αυτό που συμβαίνει στη Γάζα πρόκειται να λήξει κάποια στιγμή σύντομα, καθώς έχει ανοίξει για τα επόμενα λίγα χρόνια μια εξαιρετικά ευμετάβλητη περίοδος που θα ταλαντεύεται ανάμεσα σε κύματα επιταχυνόμενης βίας τα οποία θα διαδέχονται στιγμές επιβραδυμένης φθοράς, ενόσω η απειλή περιφερειακών αναφλέξεων θα παραμένει διαρκώς παρούσα. Αν και το τίμημα είναι ήδη τεράστιο για την κοινωνία της Γάζας, το παράδειγμα του Όσλο, που στηριζόταν στο διαχωρισμό και τον έλεγχο, έχει καταρρεύσει πλήρως. Το Ισραήλ σήμερα έχει καθηλωθεί στη Γάζα και δεν έχει καμία λύση για το λαό της, ούτε οποιαδήποτε πραγματικά μέσα για να εξολοθρεύσει την αντίστασή του. Έτσι, το Ισραήλ τείνει επίσης να υποστεί αυξανόμενες απώλειες στο πεδίο της μάχης, ενώ η ίδια η Ισραηλινή πολιτειακή οντότητα γίνεται πιο διχασμένη καθώς υπόκειται σε διαιρέσεις και ακόμα και σε σημαντική μετανάστευση στο εξωτερικό. Η Δύση θα επιχειρήσει να περιορίσει αυτές τις συνέπειες όσο καλύτερα μπορεί, αν και θα υπάρξουν όρια στο πόσο μπορεί να προστατεύσει επιχειρησιακά, οικονομικά και στρατιωτικά το Ισραήλ σε ένα πλαίσιο όπου αυτό γίνεται όλο και πιο απερίσκεπτο, πιο διαιρεμένο και λειτουργεί όλο και περισσότερο ως βάρος για τον εαυτό του και για τους συμμάχους του. Πολύ περισσότερο αν εμφανιστεί και μια πλατιά διεθνής εκστρατεία που απαιτεί κατάπαυση του πυρός και την υλοποίηση μιας δίκαιης λύσης για τον Παλαιστινιακό λαό.