Ιράν 1979-1981: Επανάσταση και αντεπανάσταση

Ταυτόχρονα το βασικό κέντρο συσσώρευσης  του κεφαλαίου ήταν το ίδιο το κράτος (το 60% των επενδύσεων) και όχι το ξένο κεφάλαιο, όπως εκτιμούσε η Αριστερά της εποχής… Όμως το καθεστώς, παρά τους τεράστιους πόρους που διέθετε, ήταν ευάλωτο. Η διαφθορά, η αυλική σπατάλη, οι στρατιωτικοί εξοπλισμοί κλπ απορροφούσαν το μεγαλύτερο κομμάτι αυτών των προσόδων. Ταυτόχρονα ήταν ένα καθεστώς απόλυτα αυταρχικό που στηριζόταν μόνο στην αποτελεσματικότητα της πολιτικής αστυνομίας, της SAVAK.

Tην εποχή εκείνη σάρωναν τον κόσμο τα αντιιμπεριαλιστικά κινήματα  (πόλεμος του Βιετνάμ, πόλεμος της Αλγερίας κλπ). Σε αυτές τις συνθήκες αποφάσισε ο Σάχης και η αυλή του να πραγματοποιήσουν μια μεγάλη μεταρρυθμιστική προσπάθεια για να αποκτήσει το καθεστώς μια σταθερή κοινωνική και πολιτική βάση. Το σχέδιο αυτό ονομάστηκε «Λευκή Επανάσταση».

Οι κύριοι μοχλοί της «Λευκής Επανάστασης» ήταν ένα πρόγραμμα μεγάλων βιομηχανικών επενδύσεων, επέκταση μιας μορφωμένης κρατικής γραφειοκρατίας και προώθηση του καπιταλισμού στη γεωργία. Το άμεσο αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής ήταν μια εκρηκτική οικονομική και μορφωτική ανάπτυξη της χώρας.

Αλλά αυτά τα μέτρα προκάλεσαν ταυτόχρονα μεγάλες ταξικές ανακατατάξεις στην ύπαιθρο και στις πόλεις και απέτυχαν να σταθεροποιήσουν κοινωνικά τη μοναρχία. Αντίθετα αποδείχτηκαν μοιραία. Εκατομμύρια φτωχοί και ακτήμονες αγρότες μετανάστευσαν στις πόλεις ψάχνοντας ένα καλύτερο μέλλον, αλλά οι προσδοκίες τους συντρίφτηκαν από την αθλιότητα της ζωής στις παραγκουπόλεις των μεγάλων αστικών κέντρων. Από τον πλούτο που αυξανόταν με πολύ γρήγορους ρυθμούς, ένα πολύ μικρό μέρος κατέληγε προς όφελος του λαού.

Επίσης η εκβιομηχάνιση έφερε μαζί της και την ανάδυση μιας νέας εργατικής τάξης με κέντρο τη βιομηχανία πετρελαίου και τις μεγάλες  κρατικές επιχειρήσεις που συγκεντρωνόταν στις μεγάλες πόλεις (Τεχεράνη, Ισφαχάν, Ταμπρίζ κ.ά.). Και ενώ συγκεντρώνονταν μεγάλες μάζες εργατών σε μαζικούς χώρους δουλειάς, ανάμεσα στους εργάτες και τη διεύθυνση δεν μεσολαβούσε κάποια συνδικαλιστική δομή έστω και γραφειοκρατική, αλλά το «συνδικαλιστικό» της SAVAK, με το ξεχωριστό γραφείο ανακρίσεων …

Η νέα ιρανική εργατική τάξη και οι απόκληροι των πόλεων δεν ήταν οι μόνες ομάδες που πνιγόταν μέσα στο πλαίσιο της «Λευκής Επανάστασης». Οι εθνικές μειονότητες που αποτελούσαν τουλάχιστον το 1/3 του πληθυσμού της χώρας βίωναν σε καθημερινή βάση την καταπίεση του περσικού εθνικισμού. Οι φοιτητές και η διανόηση γενικότερα ήταν μια άλλη μεγάλη δεξαμενή δυσαρέσκειας ενάντια στο καθεστώς. Τέλος, ήταν και οι έμποροι, οι άνθρωποι του παζαριού, που συγκροτούνταν γύρω από τα τζαμιά και αντιστεκόταν με κάθε τρόπο στην πίεση εκσυγχρονισμού της μεγάλης αστικής τάξης.

Η πολιτική έκφραση αυτών των κοινωνικών ομάδων βρήκε το πρόσωπο της στους φιλελεύθερους εθνικιστές, την Αριστερά και το σιϊτικό Iσλάμ.

Ο κόσμος του παζαριού εκπροσωπούταν από τοn κλήρο. Η γραμμή που κυριαρχούσε ήταν του Χομεϊνί, που κατόρθωνε να δένει στο άρμα των πλουσίων και των φανατικών των ηθικών νόμων, το Iσλαμ των φτωχών. Κρατούσε μια σκληρή αντι-Σαχική στάση και στις μαζικές εκδηλώσεις των ισλαμιστών στους δρόμους, υπήρχαν πάντα η άγρια σύγκρουση με την SAVAK και ο εμπρησμός κινηματογράφων που έπαιζαν πορνό, μαγαζιών που πουλούσαν αλκοολ και τραπεζών. 

Το Εθνικό Μέτωπο είχε μεγάλη επιρροή στη διανόηση (γιατροί, μηχανικοί κλπ) και στο μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο. Του έλειπε όμως εντελώς η μεγάλη λαϊκή βάση.

Το Τουντέχ ήταν το ιστορικό εργατικό κόμμα της Αριστεράς. Ακολουθούσε πιστά τη γραμμή της ΕΣΣΔ σε όλα τα ζητήματα και είχε διαμορφωθεί ως κόμμα που έψαχνε να βρει τις συμμαχίες του σε κομμάτια της αστικής τάξης.

Η άνευρη και αναποτελεσματική αντιπολίτευση του Εθνικού Μετώπου και του Τουντέχ οδήγησαν σε αριστερές διασπάσεις στις Νεολαίες και των δύο κομμάτων. Έτσι προέκυψαν οι Μουτζαχεντίν και οι Φενταγίν, που υιοθέτησαν την αντάρτικη τακτική σαν κύρια μορφή δράσης ενάντια στο καθεστώς.

Η επανάσταση που γκρέμισε τον Σάχη

Μέχρι το φθινόπωρο του 1978, στο κίνημα ενάντια στον Σάχη κυριαρχούσε το ισλαμικό ρεύμα. Τα συνθήματα, οι στόχοι των επιθέσεων, οι μορφές πάλης, ακόμη και οι χώροι ήταν δικές του επιλογές. Όπως δικοί του ήταν και οι νεκροί.

Από τον Οκτώβρη και μετά, το εργατικό κίνημα έκανε την εμφάνισή του στους δρόμους, με τα πολιτικά αιτήματα να διαδέχονται τα οικονομικά και τις απεργιακές επιτροπές να οργανώνουν τις διαδηλώσεις και τις συγκρούσεις. Αυτό που το έκανε να ξεχωρίζει όμως ήταν η τακτική των κυλιόμενων απεργιών που θα καταλήξουν στη γενική πολιτική απεργία. Αυτό ήταν το νέο δεδομένο στην αντιπαράθεση με το καθεστώς που δεν θα αντέχε την εργατική πίεση και θα άρχιζε η αποσύνθεση του.

Αντιγράφουμε από την Maryam Poya στο «Long live revolution!....»:

 «…Μέσα σε λίγες μέρες, κάθε τόσο, ένα καινούριο τμήμα του εργατικού δυναμικού κατέβαινε σε απεργία ή ενωνόταν με τις διαδηλώσεις και τις διαμαρτυρίες στους δρόμους. Κάθε νύχτα και για μία ώρα, οι εργαζόμενοι στις τηλεπικοινωνίες διέκοπταν την προπαγάνδα του καθεστώτος στο ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Οι εργαζόμενοι στους σιδηροδρόμους αρνούνταν στους αξιωματικούς της αστυνομίας και του στρατού να ταξιδέψουν με τρένο. Οι εργάτες στην ατομική ενέργεια απεργούσαν δηλώνοντας ότι η βιομηχανία τους είχε επιβληθεί στο Ιράν από τις μεγάλες δυνάμεις για τις ανάγκες ενός πυρηνικού πολέμου και όχι για ειρηνική χρήση. Το συγκρότημα χάλυβα που είχε χτιστεί από τους Ρώσους έκλεισε τελείως. Σχεδόν όλες οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις είχαν κλείσει, εκτός από το γκάζι, τα τηλέφωνα και τον ηλεκτρισμό, όπου οι εργάτες συνέχισαν να δουλεύουν για να εξυπηρετήσουν το κοινό, αλλά διευκρίνιζαν ότι υποστήριζαν τις απεργίες και τις διαδηλώσεις της ανατροπής του καθεστώτος. Οι λιμενεργάτες και οι ναυτικοί ξεφόρτωναν μόνο τρόφιμα, φάρμακα και χαρτί, το οποίο ήταν απαραίτητο για την πολιτική δραστηριότητα. Ολόκληρη η εργατική τάξη συμμετείχε τώρα στο κίνημα της εξέγερσης ενωμένη κάτω από το αίτημα για την εκθρόνιση του Σάχη και ολόκληρου του καθεστώτος του και οι εργάτες άρχισαν να διατυπώνουν τις δικές τους ανησυχίες για το μέλλον: οι εργάτες πετρελαίου έστειλαν ανοιχτό γράμμα στον Χομεϊνί, εκφράζοντας την συμπαράστασή τους και ζητώντας όμως συμμετοχή των εργατών στην μελλοντική κυβέρνηση. Οι εργάτες στη βιομηχανία ηλεκτρισμού και στην ηλεκτρονική βιομηχανία απαιτούσαν νέους εργατικούς νόμους που αφορούσαν στον εργατικό έλεγχο στη βιομηχανία. Οι επιτροπές των εργατών πετρελαίου έστειλαν μηνύματα συμπαράστασης στους τεχνικούς και τους πιλότους της στρατιωτικής αεροπορίας, οι οποίοι τώρα πολεμούσαν εναντίον του στρατού του σάχη.

Πολλοί από τους κυριότερους εργοστασιάρχες και διευθυντές πανικοβλήθηκαν και εγκατέλειψαν τη χώρα. Αυτή η ξαφνική αποχώρηση των αφεντικών δημιούργησε μεταξύ των εργατών μία ισχυρή αίσθηση υπευθυνότητας και μία αίσθηση αποφασιστικότητας να πάρουν τα εργοστάσιά τους. Εκλεγμένες απεργιακές επιτροπές πήραν στα χέρια τους διευθυντικά καθήκοντα, αποφασίζοντας για τα όρια της παραγωγής, τις ώρες εργασίας, τις ώρες απεργίας, αλλά και ακόμα παραπέρα.

Η οργανωμένη παρέμβαση της εργατικής τάξης –η οποία ενοποίησε όλους τους άλλους καταπιεσμένους και εκμεταλλευόμενους εργαζόμενους της ιρανικής κοινωνίας– άλλαξε τις πολιτικές ισορροπίες. Έτσι αυτό το τεράστιο λαϊκό κίνημα ανέτρεψε ένα από τα πιο καταπιεστικά καθεστώτα των τελευταίων χρόνων».

Ο Σάχης έφυγε από το Ιραν στις 15 Γενάρη του 1979… Ο Χομεϊνί έφτασε στο Ιραν στις 1 Φλεβάρη... Στις 4 Φλεβάρη διορίζει προσωρινή κυβέρνηση… Όμως στις 11 Φλεβάρη η ριζοσπαστική Αριστερά αποκρούει στρατιωτικό πραξικόπημα από το επίλεκτο ένοπλο σώμα των «Αθανάτων» με μαζικό εξοπλισμό του λαού! Ήταν η κορυφαία στιγμή του επαναστατικού κινήματος.

Ένα ξεκάθαρο δίλημμα

Μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα, η κίνηση των μαζών συνέχεια επεκτεινόταν. Παντού, σε όλους τους χώρους και σε όλες τις περιοχές, σχηματίζονται επιτροπές από τα κάτω. Οι λέξεις komiteh (επιτροπή) και shoras (συμβούλια) είναι στην καθημερινή γλώσσα των ανθρώπων. Η επαναστατική κατάσταση είχε φτάσει σε οριακό σημείο.

Όμως την ίδια ώρα η προσωρινή κυβέρνηση, που είχε διορίσει ο Χομεϊνί, εργαζόταν πυρετωδώς για να ξανασταθεροποιήσει την κρατική μηχανή. Η μεγάλη πλειοψηφία των αξιωματικών και όλη σχεδόν η κρατική γραφειοκρατία είχαν παραμείνει στη θέση τους. Η SAVAK είχε εκκαθαριστεί στο ηγετικό επίπεδο, αλλά οι υπόγειοι μηχανισμοί της έμειναν άθικτοι. Από την άποψη των ταξικών δυνάμεων, η προσωρινή κυβέρνηση ήταν η συνισταμένη των διαφόρων τάσεων της άρχουσας τάξης. Το μεγάλο ιδιωτικό κεφάλαιο, οι έμποροι του παζαριού και κυρίως ο κρατικός- καπιταλιστικός τομέας της οικονομίας. Η μόνη διαφορά ήταν ότι την κορώνα του Σάχη την είχε αντικαταστήσει το σαρίκι του Αγιατολλάχ. Οι ξένοι ειδικοί, οι αυλικοί  κλπ, που είχαν διαφύγει στη Δύση, πολύ γρήγορα αντικαταστάθηκαν από την ιρανική διανόηση (τεχνική, πολιτική και θεολογική), με τον κλήρο να έχει τον πρώτο λόγο. Στο επίπεδο των πολιτικών δυνάμεων, η προσωρινή κυβέρνηση ήταν η συμμαχία του φιλελεύθερου εθνικισμού και του ισλαμισμού, αλλά το κύρος του Χομεϊνί δεν έβαζε σε αμφισβήτηση ποια τάση ηγούνταν.

Ο εξοπλισμός των μαζών με εκατοντάδες χιλιάδες όπλα και η δυναμική του κινήματος από τα κάτω έβαζε ξεκάθαρα το δίλημμα: Θα συνεχίσει η αντισαχική επανάσταση το δρόμο της και θα περάσει στο κατώφλι της σοσιαλιστικής επανάστασης ή θα σταματήσει στη μέση; Με τους όρους των επιτροπών και των συμβουλίων, αυτό σήμαινε συγκέντρωση όλων των λαϊκών οργάνων σε ένα κεντρικό που θα υλοποιούσε τα αιτήματα των μαζών και θα λειτουργούσε σαν εναλλακτική εξουσία στη προσωρινή κυβέρνηση. Αυτό το δίλημμα, που ήταν το πραγματικό, θα λυνόταν όμως μέσα από την πάλη των ζωντανών δυνάμεων της Αριστεράς και της προσωρινής κυβέρνησης….

Η πρώτη μάχη ήταν αυτή για την υποχρέωση των γυναικών να φορούν βέλο. Στις 8 του Μάρτη, δεκάδες χιλιάδες γυναίκες κατέβηκαν στους δρόμους καταγγέλοντας την ισλαμική αντίδραση αλλά δέχτηκαν επίθεση από συμμορίες φανατικών. Στα μέσα του Μάρτη συγκροτήθηκε η πραιτοριανή οργάνωση των «Φρουρών της επανάστασης» με σκοπό τη συντριβή του άθεου κομμουνισμού… Τον Απρίλη και το Μάη ξεκίνησε το πρώτο κύμα καταστολής των εθνικών μειονοτήτων. Τον Ιούλιο κατέλαβαν και έκλεισαν τα γραφεία της φιλελεύθερης εφημερίδας «Αγιατεγκάν». Την ίδια περίοδο οργανώθηκαν συστηματικές επιθέσεις στα γραφεία των αριστερών οργανώσεων. Ήταν μια αλυσίδα μαχών και ηττών που έφερε την Αριστερά σε συνεχή υποχώρηση.

Μόνο η Πρωτομαγιά αποτέλεσε αντίβαρο στην επίθεση της αντίδρασης. Όπως και η επίμονη αντίσταση των shoras στο σχέδιο της διάλυσής τους. Αλλά η προοπτική της εξουσίας των εργατικών συμβουλίων είχε χαθεί πια από τον ορίζοντα. Το επαναστατικό ρεύμα είχε υποχωρήσει.

Στις 4 του Νοέμβρη μια ομάδα ισλαμιστών φοιτητών έκανε κατάληψη στην αμερικάνικη πρεσβεία και αιχμαλώτισε  το προσωπικό της σαν όμηρους. Η κατάληψη τράβηξε τη προσοχή των μαζών από τον αντιδραστικό χαρακτήρα της κυβέρνησης και την αναβάπτισε σε αντιιμπεριαλιστική δύναμη. Αυτό το αποτέλεσμα στηρίχτηκε όμως από την τεράστια αδυναμία της Αριστεράς να κατανοήσει τη διαφορά του αντιιμπεριαλισμού που έχει αντικαπιταλιστικό  και διεθνιστικό χαρακτήρα από τον εθνικιστικό αντιιμπεριαλισμό. Έτσι η Αριστερά αυτοκατέλυσε την αυτονομία της και αποσύρθηκε από τα αντικυβερνητικά μέτωπα πάλης (δημοκρατικά δικαιώματα μειονοτήτων και γυναικών, αιτήματα ενάντια στη φτώχεια και  για έλεγχο της παραγωγής). Οι ισλαμιστές αρπάξαν την ευκαιρία και εμφανίστηκαν σαν ενωτική ηγεμονική δύναμη σέρνοντας από πίσω τους την συγχυσμένη Αριστερά. Επιβεβαίωσαν άμεσα την ηγεμονία τους με το δημοψήφισμα για τα άρθρα του συντάγματος που κέρδισε 98% των ψήφων.  Ήταν ένα δημοψήφισμα που στήριξε ανοικτά η Αριστερά…

Αντεπανάσταση

Ποιο ήταν το φινάλε; Το 1980, λίγο πριν την εισβολή του Ιράκ, η κυβέρνηση διέλυσε τα σκόρπια εργατικά συμβούλια και ξεκίνησε την εκκαθάριση των πανεπιστημίων με τον «πολιτιστικό πόλεμο». Το 1981, το επόμενο καλοκαίρι, οι ισλαμιστές κυριάρχησαν πλήρως στο εσωτερικό του μπλοκ εξουσίας διαλύοντας τη φιλελεύθερη τάση. Παράλληλα τσάκισαν και τις οργανώσεις της Αριστεράς με μαζικές συλλήψεις και εκτελέσεις. Οι εθνικές μειονότητες έχασαν κάθε στοιχειώδες δικαίωμα. Οι γυναίκες υποτάχθηκαν στο νόμο της σαρία. Το δικαίωμα της απεργίας καταργήθηκε, όπως και το 8ωρο. Ετσι πάνω στη συντριβή των κατακτήσεων του κινήματος θεμελιώθηκε η Ισλαμική Δημοκρατία. Η αντεπανάσταση είχε επικρατήσει. Ο ισλαμισμός προσαρμόστηκε  στις ανάγκες του ιρανικού καπιταλισμού και έγινε το επίσημο πολιτικό και θρησκευτικό δόγμα του.

Για την καταστροφική ήττα της ιρανικής επανάστασης δεν μπορούμε να ψέξουμε την ιρανική εργατική τάξη, ούτε για το μέγεθος της ούτε και για  την πολιτική της συνείδηση. Οι αιτίες βρίσκονται στην πολιτική των οργανώσεων και κομμάτων της ιρανικής Αριστεράς. Πολλά ήταν τα λάθη τακτικής που έγιναν, ιδιαίτερα την πιο κρίσιμη στιγμή της επαναστατικής κατάστασης, μετά την πτώση και τη φυγή του Σάχη. Σχεδόν όλα, ή τα περισσότερα από αυτά, οφείλονταν σε μια στρατηγική επιλογή, που ήταν κοινή σε όλες τις μεγάλες οργανώσεις τουλάχιστον: τη γραμμή της επανάστασης των σταδίων. Αυτό σήμαινε ότι η επανάσταση στο Ιράν θα είχε πρώτα ένα στάδιο δημοκρατικό που προϋπέθετε τη συμμαχία του εργατικού κινήματος με ένα κομμάτι μιας προοδευτικής αστικής δημοκρατικής τάξης (που δεν υπήρχε έτσι και αλλιώς) και αφού ολοκληρωνόταν… θα ακολουθούσε το σοσιαλιστικό στάδιο της επανάστασης. Κρίσιμος όρος για αυτό ήταν ο αυτοέλεγχος του εργατικού κινήματος για να μη διαταραχθεί η σχέση με τη συμμαχική δύναμη. Ποια ήταν στη συγκεκριμένη περίπτωση του Ιράν η «προοδευτική αστική δύναμη»; Ήταν η κυβέρνηση Χομεϊνί… Έτσι τα αυτονόητα δικαιώματα ελευθερίας και ισότητας των γυναικών, το δικαίωμα αυτοδιάθεσης των εθνοτήτων, η ελευθερία του Τύπου κλπ έπρεπε να θυσιαστούν για αυτήν τη συμμαχία. Το αποτέλεσμα ήταν να απομονωθούν και να νικηθούν αυτά τα κινήματα και κατ’ επέκταση να καταρρεύσει πολιτικά η Αριστερά. Και στη συνέχεια να αποδεκατιστεί με μαζικές δολοφονίες στους δρόμους και τις φυλακές.

Η επανάσταση του Ιράν ήταν μία από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις του 20ού αιώνα. Θα σταθούμε με απόλυτο σεβασμό στον ηρωικό αγώνα και τη θυσία των συντρόφων και των συντροφισσών που πολέμησαν μέχρις εσχάτων. 

*Αναδημοσίευση από την Εργατική Αριστερά