Νέες τάσεις του Ιμπεριαλισμού

1. Ιμπεριαλισμός: ανώτατο ή νεότερο στάδιο του καπιταλισμού;

Μια βασική πηγή σύγχυσης που υπάρχει στους κόλπους τη Αριστεράς σχετικά με τη θεωρία του Λένιν στο βιβλίο του, «Ο Ιμπεριαλισμός, ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού», -ξέχωρα ότι ταυτίζεται, συνήθως, με τη στρατιωτική του επιθετικότητα, παραβλέποντας ότι ο ιμπεριαλισμός είναι καπιταλισμός που εξελίσσεται και γι’ αυτό θα πρέπει πρωτίστως να μελετάται η οικονομική βάση αυτού του φαινομένου- είναι ότι φαίνεται σαν ο τελικός σταθμός του καπιταλισμού. Μάλιστα και ο ίδιος ο Λένιν πίστευε ότι «…ο ιμπεριαλισμός είναι η παραμονή της σοσιαλιστικής επανάστασης…» (Λένιν, Ο Ιμπεριαλισμός…, εκδ. Θεμέλιο, 1981, σελ. 8 και 15).

Όμως, η διατύπωση περί «…ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού», αν δεν είναι σκόπιμη παρανόηση, είναι, μάλλον, μεταφραστικό λάθος, διότι το κείμενο του Λένιν στη ρώσικη έκδοση, του 1917, είχε τον τίτλο, «Ο Ιμπεριαλισμός, νεότατος σταθμός του καπιταλισμού» (η υπογράμμιση δική μου, Δ.Κ.). Η εν λόγω ερμηνεία δίνεται και στην σημείωση 1 (σελ. 161), από τους μεταφραστές του εν λόγω βιβλίου. Πάντως, η πιο πιστή μετάφραση από το ρώσικο κείμενο του 1917 είναι η εξής: «Ιμπεριαλισμός, ως η πιο καινούρια φάση του καπιταλισμού» ή σε πιο ελεύθερη μετάφραση «…ως νεότερο στάδιο του καπιταλισμού». Σε προγενέστερες εκδόσεις, στα ελληνικά, ο τίτλος ήταν, «Ο Ιμπεριαλισμός, τελευταίος σταθμός του καπιταλισμού» (η υπογράμμιση δική μου).

Βέβαια, είναι δυνατό να μεταφραστεί και με την λέξη «τελευταίος», όμως έχοντας κατά νου ότι δεν πρόκειται για το τελικό στάδιο του καπιταλισμού, αλλά διατυπώνεται με την έννοια του καινούριου, του νέου. Για παράδειγμα, όταν λέμε ότι το τάδε αυτοκίνητο είναι το τελευταίο μοντέλο της εταιρείας που το παράγει, δεν εννοούμε ότι μετά από αυτό δεν θα υπάρξουν επιπλέον μοντέλα, αλλά το ερμηνεύουμε με την έννοια του καινούριου μοντέλου. Κάπως ανάλογα ερμηνεύεται και η λέξη «τελευταίος», όσον αφορά τη φάση που διανύει ο ιμπεριαλισμός.

Πολλοί αριστεροί, έχοντας ως δεδομένη την άποψη για τον ιμπεριαλισμό ότι είναι το «ανώτατο», δηλαδή το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού, παρέβλεψαν ότι και μέσα στον ίδιο τον καπιταλισμό μπορεί να υπάρχουν διαφορετικές  φάσεις  της ιμπεριαλιστικής ανάπτυξης.

Εδώ να πούμε ότι η άποψη περί «ανώτατου σταδίου του καπιταλισμού», δηλαδή η ιδέα περί μιας «τελικής» φάσης της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ουσιαστικά κάλυπτε τις πολιτικές ανάγκες των Μπολσεβίκων, όσον αφορά την προοπτική της παγκόσμιας επανάστασης, από την οποία ήταν στενά συνδεδεμένη η έκβαση του δικού τους αγώνα στη Ρωσία του 1917. Η υπερβολική, όμως, έμφαση που έδιναν οι Μπολσεβίκοι, και οι άλλοι μαρξιστές εκείνης της εποχής, στη σημασία της τότε συγκεκριμένης φάσης του ιμπεριαλισμού, έτειναν να αποκλείσουν κάθε άλλη πιθανή φάση στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Πράγμα που, όπως λέει ο Χόροβιτς, «…οδήγησε τους μεταγενέστερους μαρξιστές να ταυτίσουν το ειδικό με το γενικό: ο ιμπεριαλισμός ενώ είναι ο ίδιος το ανώτερο στάδιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ο ίδιος δεν έχει στάδια. Αυτή η διαστρέβλωση της πραγματικότητας τονίστηκε έντονα από τη Σταλινική λατρεία του Λένιν που στη συνέχεια απέδωσε πραγματική θρησκευτική ισχύ σε ένα φυλλάδιο που αρχικά δεν είχε πρόθεση να παρουσιάσει μια επίσημη θεωρία για τον ιμπεριαλισμό» (Ντέιβηντ Χόροβιτς, Ιμπεριαλισμός και Επανάσταση, εκδόσεις Νέα Σύνορα, Αθήνα 1975, σελ. 52). Γι’ αυτό άλλωστε ο Λένιν συμπλήρωσε στον υπότιτλο του βιβλίου του ότι είναι «εκλαϊκευτική μελέτη».

Απεναντίας, ο Λένιν,  στην ανάλυσή του για τον Ιμπεριαλισμό, είχε επίγνωση του γεγονότος ότι έγραφε για μια συγκεκριμένη φάση του καπιταλισμού: αυτή των αρχών του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, στον Πρόλογό του στη γαλλική και τη γερμανική έκδοση επισήμανε ότι «…ο βασικός σκοπός του βιβλίου ήταν και παραμένει: να δείξει,… ποια ήταν στις αρχές του 20ου αιώνα, την παραμονή του πρώτου παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου, η συνολική εικόνα της παγκόσμιας κεφαλαιοκρατικής οικονομίας, στις διεθνείς σχέσεις της» (Λένιν, Ο Ιμπεριαλισμός…, ό.π., σελ. 9).

Κατά συνέπεια, η εμμονή στην άποψη ότι ο ιμπεριαλισμός είναι το τελευταίο στάδιο του καπιταλισμού υποδηλώνει μια τελεολογική αντίληψη των πραγμάτων που, κατά τη γνώμη μου, είναι ασύμβατη με τη μαρξιστική θεωρία.

2. Ο Πολύ-πολικός ιμπεριαλισμός ως καινούρια φάση του καπιταλισμού

Υπάρχει κάποιο νέο στοιχείο στον καπιταλισμό; Και αν ναι, τότε ποιο είναι αυτό;

Κατά πως φαίνεται, το καινούριο στοιχείο είναι η ιμπεριαλιστική πρόθεση. Δηλαδή, δεν είναι μόνο οι ΗΠΑ που χαράζουν τις σφαίρες επιρροής και ελέγχουν το διεθνές εμπόριο. Είναι και οι οικονομικές και πολιτικές δραστηριότητες και των άλλων κρατών ή συνασπισμών κρατών, τα οποία επιδιώκουν εξίσου ένα μεγαλύτερο κομμάτι από την «πίτα». Κάτω απ’ αυτό το πρίσμα θα πρέπει να δούμε και την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση ως τη συμμαχία των εθνικών ιμπεριαλισμών (του γαλλικού, του ιταλικού, του γερμανικού, του ελληνικού κλπ.), οι οποίοι παρά τις εσωτερικές τους αντιθέσεις και ανταγωνισμούς συνασπίζονται, χρησιμοποιώντας τα πολιτικά, νομισματικά, διοικητικά και κρατικά ευρωπαϊκά όργανα για ν’ αναμετρηθούν στην παγκόσμια αγορά με τους άλλους ιμπεριαλιστικούς πόλους.

Κατά συνέπεια, η ανάπτυξη της παραγωγής, η οποία είναι αποτέλεσμα της τάσης κάθε εθνικού καπιταλισμού να επεκτείνει τη δραστηριότητά του, όχι μόνο στην εσωτερική αγορά αλλά και στις διεθνείς αγορές, έχει ως αποτέλεσμα έναν σκληρό ανταγωνισμό με αποτυχίες, επιτυχίες, συγχωνεύσεις και συμμαχίες. Έτσι, η τάση για ηγεμονία και η εγγενής ανάγκη για διεθνοποίηση του κεφαλαίου είναι το στοιχείο που, κατά τη γνώμη μου, χαρακτηρίζει τη καινούρια φάση του καπιταλισμού, η οποία είναι ο πολύ-πολικός ιμπεριαλισμός (για περισσότερα δες Δ. Κατσορίδας, Ο Μύθος της Παγκοσμιοποίησης. Οι μεταμορφώσεις του ιμπεριαλισμού, εκδόσεις Καμπύλη/Ρωγμή, Αθήνα 1999, σελ. 19-42).

Τα μοναδικά όρια στην πορεία προς την κατάκτηση της παγκόσμιας ηγεμονίας είναι η επεκτατική τάση των άλλων ιμπεριαλιστικών συνασπισμών και οι αντιθέσεις που κατά καιρούς δημιουργούνται από τη διπλή υπόσταση του καπιταλισμού, δηλαδή τη συγκρότηση του κάθε ξεχωριστού κοινωνικού σχηματισμού σε εθνική βάση και την τάση διεθνοποίησης (Η. Ιωακείμογλου, Ηγεμονία και Ολοκλήρωση, εκδόσεις ΙΑΜΟΣ, Αθήνα 1994, σελ. 118).

Κλείνοντας, θα ήθελα να επισημάνω ότι οι συζητήσεις που διεξάγονταν και εξακολουθούν ακόμη να διεξάγονται, αν και σε πολύ μικρότερο βαθμό, στο εσωτερικό της Αριστεράς, όπως είναι για παράδειγμα ο ιμπεριαλισμός, είναι πολύ σπουδαίες, με την προϋπόθεση ότι θα πρέπει να αναπτύσσονται και να εφαρμόζονται στις συγκεκριμένες κάθε φορά συνθήκες, οι οποίες συν τοις άλλοις είναι αναγκαίο να αγγίζουν και τον χαρακτήρα του ελληνικού καπιταλισμού.