Αν κανείς μείνει έστω και μία μέρα σε ένα από τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, όπου παίζεται το προσφυγικό δράμα, το πρώτο πράγμα που θα διαπιστώσει είναι ότι ο δολοφονικός «μηχανισμός», που αυξάνει διαρκώς τον αριθμό των θυμάτων και υποβάλλει τους πρόσφυγες σε απίστευτες κακουχίες, βασανισμούς και εκμετάλλευση, δουλεύει ανενόχλητος. Ταυτόχρονα, θα διαπιστώσει την εντυπωσιακή απουσία του κράτους στη μάχη για να σωθούν ανθρώπινες ζωές και άνθρωποι από απίστευτα βάσανα –με την εξαίρεση του Λιμενικού.
Το τρίτο πράγμα, που θα διαπιστώσει, είναι ότι οι μόνοι που προσπαθούν, αλλά είναι ανθρωπίνως αδύνατο να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα στην τεράστια έκτασή του, είναι οι κάτοικοι των νησιών και ακόμη πιο ιδιαίτερα πρωτοπόρες ηρωικές ομάδες αλληλέγγυων και οι υπάλληλοι των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ). Το τέταρτο, είναι ότι η παρουσία των ΜΚΟ διαρκώς αυξάνεται και ότι γίνονται μηχανισμός «ΜΚΟποίησης» της αλληλεγγύης.
Η «απουσία του κράτους» και οι ΜΚΟ
Στη Λέσβο, όπου συμβαίνουν τόσα τραγικά περιστατικά, όπου μέχρι πρόσφατα έβγαιναν καθημερινά κατά μέσο όρο 5-7.000 πρόσφυγες (η ροή έχει μειωθεί το τελευταίο διάστημα περίπου στο μισό), δεν υπάρχει πιο εντυπωσιακή απουσία απ’ αυτή του κράτους. Ο δημοσιογράφος του Γαλλικού Πρακτορείου Ειδήσεων Άρης Μεσσήνης το περιέγραψε καλά με τα εξής λόγια:
«Στη Μυτιλήνη δεν υπάρχει τίποτα που να θυμίζει την παρουσία κράτους, έστω πτωχευμένου. Δεν υπάρχει στρατός να στήσει σκηνές για τους ζωντανούς, συσσίτια για τους πεινασμένους, γιατροί να σώσουν τους ημιθανείς. Πού είναι οι γιατροί; Οι διασώστες της ΕΜΑΚ;»
Για ένα θέμα που απασχολεί ευρωπαϊκές συνόδους και την παγκόσμια πολιτική, σε ένα νησί όπου συγκεντρώνεται το 50% των ημερήσιων προσφυγικών ροών, αυτή η απουσία είναι πραγματικά συγκλονιστική, εξοργιστική και καταντά δολοφονική, αφού χάνονται δεκάδες ζωές από την απουσία μηχανισμών διάσωσης και περίθαλψης. Από την απουσία του οργανωμένου κράτους.
Το κενό της απουσίας του κράτους καλύπτεται από δύο παράγοντες:
Πρώτο, από ένα μαζικό κίνημα αλληλεγγύης των κοινωνιών των νησιών, αλλά και από την πρωτοπόρα και ανιδιοτελή δράση αλληλέγγυων ακτιβιστών. Ιδιαίτερα στο πρώτο διάστημα της μαζικής έλευσης προσφύγων ήταν ο μόνος «μηχανισμός» υποδοχής και έπρεπε να ανταπεξέλθει σε πρωτοφανείς ανάγκες: δεκάδες χιλιάδες σάντουιτς, μπουκάλια νερό, παπούτσια και ρούχα (παιδικά, αλλά όχι μόνο). Στην κάλυψη τόσο πρωτοφανών αναγκών, οι κάτοικοι των νησιών βοήθησαν αποφασιστικά και με πολλούς τρόπους: «άδειασαν οι ντουλάπες και πλέον δεν έχουμε για να δώσουμε άλλα ρούχα, παπούτσια κ.λπ. Οι ανάγκες είναι τεράστιες σε καθημερινή βάση», μας είπε αλληλέγγυος από τη Λέσβο.
Δεύτερο, από τη δράση των ΜΚΟ. Μόλις το ζήτημα διεθνοποιήθηκε, με τη μαζικότητα του προσφυγικού κύματος, τα ναυάγια και τις τραγικές απώλειες ανθρώπινων ζωών, κατέφτασαν στα νησιά οι ΜΚΟ για να καλύψουν την «απουσία του κράτους». Έφεραν μαζί τους «τεχνογνωσία» και υλικά μέσα, υπαλλήλους που δούλευαν με ωράριο, χρήματα για την κάλυψη υλικών αναγκών. Η δράση τους ήταν αναμφίβολα θετική, αφού κάλυψαν ένα διαρκώς μεγαλύτερο μέρος των τεράστιων αναγκών υποδοχής και συνδρομής στους πρόσφυγες εκεί που η τοπική κοινωνία και οι αλληλέγγυοι ακτιβιστές είχαν αρχίσει να εξαντλούν τα όρια των αντοχών και δυνατοτήτων τους.
Η «ΜΚΟποίηση» της αλληλεγγύης
Όμως, η έλευση των ΜΚΟ δεν έφερε μόνο αυτά… Έφερε επίσης την ιδέα της «επαγγελματικής» ενασχόλησης με την αλληλεγγύη στους πρόσφυγες, μαζί με όλα τα επακόλουθα. Σε αυτό συνηγορούσε η προφανής ανάγκη να οργανωθεί ένα «σύστημα επιμελητείας» τεράστιων διαστάσεων, ώστε να παρασχεθεί στοιχειώδης συνδρομή σε χιλιάδες βασανισμένους ανθρώπους που κατέφταναν καθημερινά. Το κράτος και οι «πάτρωνες» των ΜΚΟ (διεθνείς χρηματοδότες όπως ο ΟΗΕ και η ΕΕ) αξιοποίησαν τις τεράστιες-πιεστικές ανάγκες για να καλλιεργήσουν την ιδέα της «επαγγελματικής», έμμισθης και χρηματοδοτούμενης από παγκόσμια κέντρα αλληλεγγύης. Έτσι, ισχυροποιήθηκε μια τάση διαρκούς ΜΚΟποίησης και «επαγγελματοποίησης» της αλληλεγγύης, όπου η κατά τα άλλα απούσα από το έργο της συνδρομής στους πρόσφυγες κυβέρνηση έκανε αισθητή την ανυπαρξία της:
α) Ο «επαγγελματικός» μηχανισμός των ΜΚΟ, οι έμμισθοι υπάλληλοι και τα υλικά μέσα από τη μια άρχισαν να περιθωριοποιούν την κοινωνική αλληλεγγύη και τη δράση των αλληλέγγυων και από την άλλη άρχισαν να ενσωματώνουν στο δικό τους μηχανισμό ένα τμήμα των «μηχανισμών» αλληλεγγύης της κοινωνίας και των αλληλέγγυων. Μεταξύ άλλων, προσέφεραν και καλοπληρωμένες για τα δεδομένα των νησιωτικών αυτών περιοχών θέσεις εργασίας σε ανθρώπους που μέχρι τότε πρόσφεραν ανιδιοτελώς.
β) Αφού η «ΜΚΟποίηση» της αλληλεγγύης έφερε μαζί της και χρήμα (λεφτά για υλικά μέσα και για υπαλλήλους, αλλά και γενναίες χρηματοδοτήσεις από διεθνείς επίσημες πηγές), άρχισε και ο ανταγωνισμός των ΜΚΟ μεταξύ τους, για το ποια θα αρπάξει μεγαλύτερο μερίδιο στο έργο της αλληλεγγύης –και επομένως χρηματοδοτήσεις. Τα φαινόμενα βίαιων επεισοδίων, ξυλοδαρμών κ.λπ. ανάμεσα σε μέλη ΜΚΟ, ακόμη και μέσα στο νερό κατά τη διάρκεια διασώσεων(!) επιβεβαιώνουν τη γνωστή ατάκα του ελληνικού κινηματογράφου «Είναι πολλά τα λεφτά, Άρη»… Προμήθειες υλικών μέσων, (υπερ)κοστολόγηση των δημιουργούμενων υποδομών κ.λπ. κ.λπ.
γ) Αφού κατέλαβαν τον κενό χώρο που άφησε και αφήνει η παντελής απουσία του κράτους στο έργο της υποδοχής και συνδρομής στους πρόσφυγες, τα στελέχη των ΜΚΟ απαιτούν τώρα από τις δημόσιες υπηρεσίες «άμεση εξυπηρέτηση» στο «έργο τους». Αντί τα νοσοκομεία, η Περιφέρεια, η Αυτοδιοίκηση να εμπλακούν με δικό τους σχέδιο και με κυβερνητική παρότρυνση στο έργο της αλληλεγγύης, είναι οι ΜΚΟ που προσπαθούν τώρα να τους εντάξουν στο δικό τους σχέδιο.
δ) Η παντελώς απούσα κυβέρνηση έχει ωστόσο κυρίαρχη παρουσία σε έναν τομέα: πρωταγωνιστεί, υποδεικνύοντας με ονοματεπώνυμο, ποιοι-ες πολίτες των νησιών θα προσληφθούν ως υπάλληλοι των ΜΚΟ. Προσπαθεί έτσι να χτίσει ένα πελατειακό σύστημα πολιτικής επιρροής, σε συνεργασία με τα «αφεντικά» των ΜΚΟ. Οι προτάσεις της φτάνουν βαθιά στις ομάδες των αλληλέγγυων και της αντιμνημονιακής και αντικυβερνητικής Αριστεράς, με προφανείς στόχους –έστω και αν το «κόλπο» δεν πιάνει πάντα…
Το κίνημα αλληλεγγύης
Μπορούσαμε και μπορούμε να μιλάμε για κίνημα αλληλεγγύης στα νησιά; Απερίφραστα, ναι! Και μάλιστα σε διαστάσεις ανέλπιστες. Ωστόσο, η «κατάσταση πνευμάτων» στις τοπικές κοινωνίες είναι ευμετάβλητη και «αμφίρροπη». Αν κανείς μείνει περισσότερο από λίγες μέρες σε κάποιο από αυτά και αρχίσει να αποκτά βαθύτερη κατανόηση του ζητήματος, θα αντιληφθεί την «υπαρξιακή» και βαθιά διεργασία που γίνεται στις κοινωνίες των νησιών, καθώς το καταλυτικό γεγονός του προσφυγικού ρεύματος τις συγκλονίζει, ενεργοποιώντας όλες τις εσωτερικές τους αντιφάσεις.
Το τελικό πρόσημο που θα έχει για τις κοινωνίες των νησιών η συγκλονιστική επαφή τους με το «προσφυγικό» θα αφήσει το αποτύπωμά του όχι μόνο σε αυτά καθαυτά τα νησιά, αλλά και στην ελληνική κοινωνία και στις πολιτικές εξελίξεις συνολικότερα. Πρώτα απ’ όλα στη Λέσβο, αλλά και στη Χίο, τη Σάμο, την Κάλυμνο, παίζεται κατά ένα σημαντικό μέρος η συνολικότερη κατεύθυνση των εξελίξεων.
Από αυτή την άποψη, η «ΜΚΟποίηση» της αλληλεγγύης επιδρά εντελώς αρνητικά και εν δυνάμει επικίνδυνα. Ο κόσμος, που βοήθησε απ’ το υστέρημά του, βλέπει τώρα το «χρήμα» και τους πελατειακούς μηχανισμούς να δεσπόζουν, την αλληλεγγύη να γίνεται «επιχείρηση», την κυβέρνηση να «βολεύει» τους «δικούς» της στον επαγγελματικό μηχανισμό των ΜΚΟ, τις ΜΚΟ να ανταγωνίζονται σκαιότατα για τις χρηματοδοτήσεις.
Είναι λοιπόν εντελώς κρίσιμο ζήτημα η πλήρης ανεξαρτησία του κινήματος αλληλεγγύης από όλα αυτά. Η αντίσταση στη «ΜΚΟποίηση» της αλληλεγγύης. Η επιμονή στη νικηφόρα συμμαχία ανάμεσα στην ανιδιοτελή αλληλεγγύη των απλών ανθρώπων, τους αλληλέγγυους ακτιβιστές, την Αριστερά της αλληλεγγύης.
