Περιβαλλοντικοί Πρόσφυγες - Ένα άκρως ταξικό ζήτημα*

Έκτα­ση και δια­στά­σεις του φαι­νο­μέ­νου. Πριν ανα­φερ­θού­με σε οτι­δή­πο­τε άλλο είναι σκό­πι­μο να σκια­γρα­φή­σου­με την έκτα­ση του φαι­νο­μέ­νου και τις δια­στά­σεις του. Παρ’ ότι η δια­κύ­μαν­ση και η αμ­φι­σβή­τη­ση των προ­βλέ­ψε­ων είναι με­γά­λη, μια δια­δε­δο­μέ­νη πρό­βλε­ψη η οποία συχνά υιο­θε­τεί­ται τόσο από τον Διε­θνή Ορ­γα­νι­σμό Με­τα­νά­στευ­σης (IOM) και τη Δια­κυ­βερ­νη­τι­κή Επι­τρο­πή των Ηνω­μέ­νων Εθνών για την Κλι­μα­τι­κή Αλ­λα­γή (IPCC), όσο και από έρευ­νες της Ύπα­της Αρ­μο­στεί­ας του ΟΗΕ για τους Πρό­σφυ­γες (UNHCR), εκτι­μά ότι ο αριθ­μός των «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών προ­σφύ­γων» θα ανέλ­θει στα 200 εκα­τομ­μύ­ρια μέχρι το 2050, με τις ση­με­ρι­νές τά­σεις εξέ­λι­ξης της κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής. Αυτό ση­μαί­νει ότι ένας στους 45 αν­θρώ­πους, πα­γκο­σμί­ως, θα αντι­με­τω­πί­σει βίαιο εκτο­πι­σμό σχε­τι­ζό­με­νο με την κλι­μα­τι­κή αλ­λα­γή[1].

Ο όρος «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες» (και οι συ­να­φείς, «κλι­μα­τι­κοί πρό­σφυ­γες» ή «οι­κο­λο­γι­κοί πρό­σφυ­γες») έγινε ευ­ρύ­τε­ρα γνω­στός το 1985 μέσω έκ­θε­σης του Πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κού Προ­γράμ­μα­τος των Ηνω­μέ­νων Εθνών (UNEP), προσ­διο­ρί­ζο­ντας τους «αν­θρώ­πους που ανα­γκά­στη­καν να εγκα­τα­λεί­ψουν την κα­τοι­κία τους, προ­σω­ρι­νά ή μό­νι­μα, εξαι­τί­ας μιας αξιο­ση­μεί­ω­της πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κής δια­τα­ρα­χής (φυ­σι­κής ή πυ­ρο­δο­τού­με­νης από τον άν­θρω­πο) που θέτει σε κίν­δυ­νο της ύπαρ­ξή τους ή/και έχει σο­βα­ρές συ­νέ­πειες στην ποιό­τη­τα ζωής τους»[ 2]. Είναι σκό­πι­μο να ση­μειώ­σου­με ότι έκτο­τε δό­θη­καν διά­φο­ροι ορι­σμοί, ενώ αμ­φι­σβη­τή­θη­κε και ο ίδιος ο όρος με την εμ­φά­νι­ση μιας ποι­κι­λί­ας άλλων, όπως «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί με­τα­νά­στες», ή «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κά εκτο­πι­σθέ­ντα άτομα» κ.α. Οι δια­φο­ρο­ποι­ή­σεις αυτές ανά­γο­νται πρω­τί­στως στις δια­κρί­σεις του αστι­κού δι­καί­ου και των αντί­στοι­χων πο­λι­τι­κών που επι­χει­ρούν να δια­κρί­νουν κυ­ρί­ως: α) για το εάν η με­τα­νά­στευ­ση ήταν απο­λύ­τως ανα­γκα­στι­κή ή όχι, β) για τον αν είναι προ­σω­ρι­νή ή μό­νι­μη και γ) για το γε­γο­νός ότι εν­δε­χο­μέ­νως εμπλέ­κο­νται και άλλοι πα­ρά­γο­ντες πο­λι­τι­κοί, κοι­νω­νι­κοί, οι­κο­νο­μι­κοί κ.α. που προ­κά­λε­σαν τον εκτο­πι­σμό, προ­κει­μέ­νου να δια­χω­ρι­στούν οι πο­λι­τι­κές προ­στα­σί­ας που πρέ­πει να απο­δί­δο­νται. Στο παρόν κεί­με­νο δεν θα ασχο­λη­θού­με με αυτό το θέμα και θα χρη­σι­μο­ποι­ή­σου­με το όρο «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες» όπως έχει κα­θιε­ρω­θεί στο οι­κο­σο­σια­λι­στι­κό κί­νη­μα.

Η κλι­μα­τι­κή αλ­λα­γή έχει συ­γκε­κρι­μέ­νη αιτία: κα­πι­τα­λι­στι­κός τρό­πος πα­ρα­γω­γής. Η πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κή υπο­βάθ­μι­ση με­μο­νω­μέ­νων οι­κο­συ­στη­μά­των, λόγω της αν­θρώ­πι­νης δρα­στη­ριό­τη­τας, αλλά και η με­τα­νά­στευ­ση των αν­θρώ­πων για πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κούς λό­γους είναι ένα ιστο­ρι­κό φαι­νό­με­νο που πα­ρα­τη­ρού­νταν σε κάθε ιστο­ρι­κό τρόπο πα­ρα­γω­γής.

Η οι­κο­λο­γι­κή κρίση, όμως, με κο­ρυ­φαία της πα­ρά­με­τρο την κλι­μα­τι­κή αλ­λα­γή και κατά συ­νέ­πεια το φαι­νό­με­νο των «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών προ­σφύ­γων», με τη συ­γκε­κρι­μέ­νη έντα­ση και έκτα­ση, χα­ρα­κτη­ρί­ζει απο­κλει­στι­κά τον σύγ­χρο­νο κα­πι­τα­λι­σμό.

Σχη­μα­τι­κά, η κα­πι­τα­λι­στι­κή πα­ρα­γω­γή διε­νερ­γεί­ται με κι­νη­τή­ριο σκοπό την πα­ρα­γω­γή κέρ­δους και τη διαρ­κή συσ­σώ­ρευ­ση και πραγ­μα­το­ποιεί­ται μέσω της τα­ξι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης (από­σπα­ση υπε­ρα­ξί­ας) κατά την πα­ρα­γω­γή. Λαμ­βά­νει τον υπο­χρε­ω­τι­κό μο­νο­διά­στα­το-πο­σο­τι­κό χα­ρα­κτή­ρα της διαρ­κούς οι­κο­νο­μι­κής με­γέ­θυν­σης (σε όρους ΑΕΠ), μέσω της επα­νά­λη­ψης της πα­ρα­γω­γι­κής δια­δι­κα­σί­ας σε διευ­ρυ­μέ­νη κλί­μα­κα (κα­πι­τα­λι­στι­κή ανά­πτυ­ξη), στο πλαί­σιο του αντα­γω­νι­σμού και της συσ­σώ­ρευ­σης. Η δια­δι­κα­σία αυτή, της διαρ­κούς με­γέ­θυν­σης, προ­φα­νώς απαι­τεί τη λη­στρι­κή εκ­με­τάλ­λευ­ση των φυ­σι­κών δια­θε­σί­μων, σε ολο­έ­να αυ­ξα­νό­με­νη κλί­μα­κα με τη με­τα­τρο­πή τους σε ρύ­παν­ση και κάθε εί­δους από­βλη­τα, γε­γο­νός που απο­τε­λεί τη γε­νε­σιουρ­γό αιτία της οι­κο­λο­γι­κής κρί­σης.

Απο­τέ­λε­σμα της κα­πι­τα­λι­στι­κής ανά­πτυ­ξης, είναι αυτό που δρα­μα­τι­κά βιώ­νε­ται σή­με­ρα, δη­λα­δή κρίση υπερ­συσ­σώ­ρευ­σης στον έναν πόλο, εξα­θλί­ω­ση των εκ­με­ταλ­λευό­με­νων τά­ξε­ων και την οι­κο­λο­γι­κή κρίση στον άλλο. Επο­μέ­νως, τόσο η τα­ξι­κή εκ­με­τάλ­λευ­ση όσο και η οι­κο­λο­γι­κή κρίση οφεί­λο­νται στη συ­στη­μα­τι­κή και ενιαία δια­δι­κα­σία κα­πι­τα­λι­στι­κής ορ­γά­νω­σης της κοι­νω­νι­κής πα­ρα­γω­γής, όχι για την κά­λυ­ψη των κοι­νω­νι­κών ανα­γκών, αλλά για τη με­γι­στο­ποί­η­ση του κέρ­δους, σε μια δια­δι­κα­σία διαρ­κούς οι­κο­νο­μι­κής με­γέ­θυν­σης και συσ­σώ­ρευ­σης.

Έτσι, στον σύγ­χρο­νο κα­πι­τα­λι­σμό ο ρυθ­μός και η έκτα­ση με­τα­σχη­μα­τι­σμού του βιο­φυ­σι­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος αντα­γω­νί­ζε­ται ευ­θέ­ως τις βα­σι­κές λει­τουρ­γί­ες του πλα­νη­τι­κού οι­κο­συ­στή­μα­τος, με­τα­βάλ­λο­ντας τις ισορ­ρο­πί­ες εκεί­νες που επέ­τρε­ψαν την εξέ­λι­ξη του αν­θρώ­που, απει­λώ­ντας ευ­θέ­ως, όχι γε­νι­κά τη φύση, αλλά τις ζω­τι­κές συν­θή­κες δια­βί­ω­σης του πα­ρό­ντος και του μέλ­λο­ντος των κοι­νω­νιών.

Η πα­ρα­πά­νω συ­νέ­πεια του κα­πι­τα­λι­στι­κού τρό­που πα­ρα­γω­γής είχε προσ­διο­ρι­στεί από τον ίδιο τον Μαρξ πε­ρι­γρά­φο­ντας την οι­κο­λο­γι­κή αντί­φα­ση με­τα­ξύ φύσης και κα­πι­τα­λι­στι­κής κοι­νω­νί­ας ως ένα ανε­πα­νόρ­θω­το ρήγμα στην δια­δι­κα­σία του κοι­νω­νι­κού με­τα­βο­λι­σμού, δη­λα­δή στην κοι­νω­νι­κά ορ­γα­νω­μέ­νη ανταλ­λα­γή ύλης και ενέρ­γειας με­τα­ξύ κοι­νω­νιών-φύ­σης. Η θε­ω­ρη­τι­κή αυτή προ­σέγ­γι­ση, του «με­τα­βο­λι­κού ρήγ­μα­τος», ανα­πτύσ­σε­ται από τον μαρ­ξι­στή και οι­κο­λό­γο J.B. Foster[3]. Εν­δει­κτι­κά της πα­ρα­πά­νω προ­σέγ­γι­σης : «Η κε­φα­λαιο­κρα­τι­κή πα­ρα­γω­γή μαζί με τη διαρ­κώς αυ­ξα­νό­με­νη υπε­ρο­χή του αστι­κού πλη­θυ­σμού, που τον συ­γκε­ντρώ­νει σε με­γά­λα κέ­ντρα από τη μια μεριά συσ­σω­ρεύ­ει την ιστο­ρι­κή κι­νη­τή­ρια δύ­να­μη της κοι­νω­νί­ας, ενώ από την άλλη δια­τα­ράσ­σει την ανταλ­λα­γή της ύλης ανά­με­σα στον άν­θρω­πο και τη γη […] η κε­φα­λαιο­κρα­τι­κή πα­ρα­γω­γή ανα­πτύσ­σει μόνο την τε­χνι­κή και το συν­δυα­σμό του κοι­νω­νι­κού προ­τσές πα­ρα­γω­γής υπο­σκά­φτο­ντας ταυ­τό­χρο­να τις πηγές απ’ όπου ανα­βρύ­ζει κάθε πλού­τος: τη γη και τον ερ­γά­τη»[4], ενώ επί­σης: «Από τη σκο­πιά ενός ανώ­τε­ρου οι­κο­νο­μι­κού κοι­νω­νι­κού σχη­μα­τι­σμού η ατο­μι­κή ιδιο­κτη­σία ξε­χω­ρι­στών ατό­μων στη γήινη σφαί­ρα θα εμ­φα­νί­ζε­ται τόσο πέρα για πέρα ανού­σια, όσο και η ατο­μι­κή ιδιο­κτη­σία ενός αν­θρώ­που πάνω σε έναν άλλο άν­θρω­πο. Ακόμα και μια ολό­κλη­ρη κοι­νω­νία, ένα έθνος, μά­λι­στα όλες οι σύγ­χρο­νες κοι­νω­νί­ες μαζί παρ­μέ­νες, δεν είναι ιδιο­κτή­τες της γης. Είναι απλώς κά­το­χοί της, οι επι­καρ­πω­τές της, και οφεί­λουν σαν boni patres familias (σ.σ. άξιοι επι­κε­φα­λής) να την κλη­ρο­δο­τή­σουν βελ­τιω­μέ­νη στις επό­με­νες γε­νε­ές» [5].

Η τα­ξι­κή διά­στα­ση των συ­νε­πειών την κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής και οι «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες». Οι συ­νέ­πειες τις κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής πλήτ­τουν με με­γα­λύ­τε­ρη έντα­ση τα δι­σε­κα­τομ­μύ­ρια των φτω­χών του πα­γκό­σμιου Νότου που ευ­θύ­νο­νται συ­ντρι­πτι­κά λι­γό­τε­ρο για την πρό­κλη­ση της, καθώς επί­σης και τους ερ­γα­ζό­με­νους και τα φτωχά λαϊκά στρώ­μα­τα των χωρών του Βορρά λόγω των λι­γό­τε­ρων μέσων που δια­θέ­τουν για να τις αντι­με­τω­πί­σουν. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά: α) το πε­νι­χρό ει­σό­δη­μα, β) η έλ­λει­ψη πρό­σβα­σης σε υπο­δο­μές, υπη­ρε­σί­ες και δη­μό­σια αγαθά όπως η ύδρευ­ση, τα μέσα δια­τρο­φής, οι υπη­ρε­σί­ες υγεί­ας, η ενέρ­γεια κ.α., γ) η σύν­δε­ση με πα­ρα­γω­γι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες όπως η γε­ωρ­γία, ή αλιεία και δ) η δια­βί­ω­ση σε βιο­μη­χα­νι­κές πε­ριο­χές, σε αστι­κές και γε­ωρ­γι­κές πε­ριο­χές όπου το πε­ρι­βάλ­λον υπο­βαθ­μί­ζε­ται διαρ­κώς, παί­ζουν κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο. Ο συν­δυα­σμός των πα­ρα­πά­νω με τις συ­νέ­πειες τις κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής είναι που οδη­γεί σε βίαιο εκτο­πι­σμό τους «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κούς πρό­σφυ­γες». Επο­μέ­νως, εξ αντι­κει­μέ­νου το ζή­τη­μα των «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών προ­σφύ­γων» έχει πέραν της πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κής-κλι­μα­τι­κής διά­στα­σης και κοι­νω­νι­κή, πο­λι­τι­κή και οι­κο­νο­μι­κή διά­στα­ση και μά­λι­στα ισχυ­ρό­τα­τη.

Στην κα­τα­γρα­φή των στοι­χεί­ων, η κα­θαυ­τό τα­ξι­κή διά­στα­ση στο εσω­τε­ρι­κό των κρα­τών δεν απο­τυ­πώ­νε­ται, καθώς οι πλη­θυ­σμοί κα­τα­γρά­φο­νται ορι­ζό­ντια ως «πο­λί­τες». Αυτό όμως που απο­τυ­πώ­νε­ται είναι το χάσμα στις συ­νέ­πειες με­τα­ξύ των κα­πι­τα­λι­στι­κά «ανα­πτυγ­μέ­νων» χωρών του Βορρά, που ευ­θύ­νο­νται για το 75% της κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής και των πλη­θυ­σμών του φτω­χού πα­γκό­σμιου Νότου.

Η αύ­ξη­ση της συ­χνό­τη­τας και της έντα­σης των ακραί­ων και­ρι­κών φαι­νο­μέ­νων (κλι­μα­τι­κών κα­τα­στρο­φών), που απο­τε­λεί ένα τυ­πι­κό χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό της κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής, έχει πολύ σο­βα­ρές συ­νέ­πειες για τη ζωή εκα­τομ­μυ­ρί­ων αν­θρώ­πων. Με­τα­ξύ 2000 και 2004 κα­τα­γρά­φτη­καν (ετη­σί­ως) 326 γε­γο­νό­τα κλι­μα­τι­κών κα­τα­στρο­φών, τα οποία έπλη­ξαν σε ετή­σια βάση 262 εκατ. αν­θρώ­πων, επί­πε­δα υπερ­δι­πλά­σια από τη δε­κα­ε­τία του ’80. Πάνω από το 98% αυτών ανή­κουν στις λε­γό­με­νες «ανα­πτυσ­σό­με­νες» και φτω­χές χώρες, όπου ένας/μια στους/στις 19 κα­τοί­κους βίωσε τις επι­πτώ­σεις κλι­μα­τι­κών κα­τα­στρο­φών, σε αντί­θε­ση με τις χώρες του ΟΟΣΑ που η ανα­λο­γία είναι ένας/μια προς 1500. Συ­γκε­κρι­μέ­να, οι πλημ­μύ­ρες μόνο, έπλη­ξαν 68 εκατ. στην ανα­το­λι­κή και 40 εκατ. στη νότια Ασία. Επί­σης, οι συ­νέ­πειες της κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής έχουν ση­μα­ντι­κά αρ­νη­τι­κές επι­πτώ­σεις στη γε­ωρ­γι­κή πα­ρα­γω­γή και ιδιαί­τε­ρα στην Αφρι­κή, στη νότια Ασία και στην Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή εκτι­νάσ­σο­ντας τη φτώ­χεια στις αγρο­τι­κές πε­ριο­χές (25% του πα­γκό­σμιου πλη­θυ­σμού είναι σή­με­ρα αγρό­τες, με με­γά­λα πο­σο­στά στις φτω­χές χώρες), με άμεση συ­νέ­πεια την εκτί­μη­ση ότι επι­πρό­σθε­τα 600 εκατ. θα αντι­με­τω­πί­σουν το φάσμα του υπο­σι­τι­σμού και 1,8 δις της λει­ψυ­δρί­ας μέχρι το 2080[6].

Ορι­σμέ­να στοι­χεία για τους «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κούς πρό­σφυ­γες». Σύμ­φω­να με τις επι­στη­μο­νι­κές προ­βλέ­ψεις οι κυ­ρί­αρ­χες εκτι­μή­σεις για τον αριθ­μό των «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών προ­σφύ­γων» έως το 2050 πα­ρου­σιά­ζουν με­γά­λη δια­κύ­μαν­ση και συ­γκε­κρι­μέ­να με­τα­ξύ 50 και 350 εκα­τομ­μυ­ρί­ων. Η δια­κύ­μαν­ση αυτή προ­έρ­χε­ται με­τα­ξύ άλλων και από τον δια­φο­ρε­τι­κό ορι­σμό και τις κα­τη­γο­ρί­ες με­τα­νά­στευ­σης πλη­θυ­σμών που εντάσ­σο­νται στους «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κούς πρό­σφυ­γες».

Επο­μέ­νως, πριν προ­χω­ρή­σου­με στην πα­ρά­θε­ση στοι­χεί­ων είναι χρή­σι­μο να ανα­φέ­ρου­με ορι­σμέ­νες συ­νη­θι­σμέ­νες κα­τη­γο­ριο­ποι­ή­σεις. Σύμ­φω­να με την IPCC τρεις είναι οι πιο επι­κίν­δυ­νες συ­νέ­πειες της κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής που οδη­γούν στον εκτο­πι­σμό και τη με­τα­νά­στευ­ση πλη­θυ­σμών από τον συ­νή­θη τόπο κα­τοι­κί­ας τους: α) οι τυ­φώ­νες, η αύ­ξη­ση της συ­χνό­τη­τας και της έντα­σης των κα­ταρ­ρα­κτω­δών βρο­χο­πτώ­σε­ων και οι συν­δε­ό­με­νες πλημ­μύ­ρες (κάθε εί­δους), β) η ξη­ρα­σία και η ερη­μο­ποί­η­ση των εδα­φών, που συν­δέ­ο­νται και με τη λει­ψυ­δρία και γ) ή άνο­δος της στάθ­μης των υδά­των που άφορα κυ­ρί­ως τις πα­ρά­κτιες πε­ριο­χές. Μια επι­πρό­σθε­τη διά­κρι­ση αφορά τις κλι­μα­τι­κές κα­τα­στρο­φές, δη­λα­δή τα ακραία κλι­μα­τι­κά γε­γο­νό­τα (π.χ. τυ­φώ­νες και πλημ­μύ­ρες) και τις μα­κρο­χρό­νιες κλι­μα­τι­κές διερ­γα­σί­ες με­τα­βο­λής του φυ­σι­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος (π.χ. η ξη­ρα­σία, η ερη­μο­ποί­η­ση, η κα­τα­βύ­θι­ση πε­ριο­χών, η υφαλ­μύ­ρω­ση αρ­δευό­με­νων εκτά­σε­ων, η απο­δά­σω­ση κ.α). Οι συν­δυα­σμοί των πα­ρα­πά­νω φαι­νο­μέ­νων πα­ρά­γουν και την ποι­κι­λία των χα­ρα­κτη­ρι­στι­κών του εκτο­πι­σμού των «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών προ­σφύ­γων» από τον τόπο δια­βί­ω­σης τους: α) βαθ­μιαί­ος ή ξαφ­νι­κός, β) προ­σω­ρι­νός ή μό­νι­μος και γ) εν­δο­συ­νο­ρια­κός ή δια­συ­νο­ρια­κός.

Η IPCC προσ­διο­ρί­ζει τις πε­ριο­χές που αντι­με­τω­πί­ζουν τον με­γα­λύ­τε­ρο κίν­δυ­νο ως εξής: α) τα μικρά νησιά χα­μη­λού υψο­μέ­τρου και ιδιαί­τε­ρα τις κο­ραλ­λιο­γε­νείς ατό­λες, β) τα δέλτα των πο­τα­μών και ιδιαί­τε­ρα τα εφτά με­γα-δέλ­τα της Ασίας με συ­νο­λι­κό πλη­θυ­σμό άνω των 200 εκατ., γ) τις πα­ρά­κτιες αστι­κές πε­ριο­χές χα­μη­λού υψο­μέ­τρου[7], δ) την Αφρι­κή συ­νο­λι­κά και ε) τις πε­ριο­χές γύρω από του πό­λους.

Το 2001 για πρώτη φορά εκτι­μή­θη­κε ότι ο αριθ­μός των «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών προ­σφύ­γων» ξε­πέ­ρα­σε τον αριθ­μό των αν­θρώ­πων που εκτο­πί­στη­καν λόγω πο­λέ­μου, ενώ η Ύπατη Αρ­μο­στεία του ΟΗΕ για τους Πρό­σφυ­γες δή­λω­σε ότι 36 εκατ. εκτο­πί­στη­καν το 2009 λόγω φυ­σι­κών κα­τα­στρο­φών, με τα 20 εξ’ αυτών να συν­δέ­ο­νται με την κλι­μα­τι­κή αλ­λα­γή. Επί­σης, σύμ­φω­να με το Πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κό Πρό­γραμ­μα των Ηνω­μέ­νων Εθνών (UNEP) 50 εκατ. «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες» εν­δέ­χε­ται να προ­έρ­χο­νται μόνο από την Αφρι­κή έως το 2060[8].

Οι ζώνες χα­μη­λού υψο­μέ­τρου (με υψό­με­τρο κάτω των 10 μ.) οι οποί­ες βρί­σκο­νται σε άμεσο κίν­δυ­νο όχι μόνο από την άνοδο της στάθ­μης της θά­λασ­σας, αλλά και από τυ­φώ­νες, πλημ­μύ­ρες, υφαλ­μύ­ρω­ση των υδά­των κ.λ.π., παρ’ ότι απο­τε­λούν μόλις το 2,2 % της ξηράς, είναι τόπος δια­μο­νής του 10,5% του πα­γκό­σμιου πλη­θυ­σμού, 602 εκατ., εκ των οποί­ων τα 438 στην Ασία και συ­νο­λι­κά 246 στις πιο φτω­χές χώρες του κό­σμου[9].

Μια άνο­δος της μέσης θερ­μο­κρα­σί­ας του πλα­νή­τη από 3-4ο C, μπο­ρεί να έχει κα­τα­στρο­φι­κές συ­νέ­πειες λόγω της ανό­δου της στάθ­μης των υδά­των και των ακραί­ων και­ρι­κών φαι­νο­μέ­νων έχο­ντας ως απο­τέ­λε­σμα των εκτο­πι­σμό 330 εκατ. Εκτι­μά­ται ότι πάνω από 70 εκατ. θα πλη­γούν μόνο στο Μπα­γκλα­ντές, ενώ αυ­ξη­μέ­νο κίν­δυ­νο αντι­με­τω­πί­ζει το 1 δις αν­θρώ­πων που ζουν σε πα­ρα­γκου­πό­λεις, σε λο­φο­πλα­γιές και σε όχθες πο­τα­μών που συχνά υπερ­χει­λί­ζουν[10].

«Πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες» όμως προ­έρ­χο­νται και από πε­ρι­πτώ­σεις ευ­θεί­ας πα­ρέμ­βα­σης στο το­πι­κό πε­ρι­βάλ­λον από τη δρα­στη­ριό­τη­τα με­γά­λων επι­χει­ρή­σε­ων και ομί­λων και όχι μόνο, για πα­ρά­δειγ­μα: α) πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κά ατυ­χή­μα­τα, β) κα­τα­σκευή με­γά­λων έργων όπως με­γά­λα φράγ­μα­τα και εξο­ρυ­κτι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες, γ) απο­δά­σω­ση και αρ­πα­γή γης και δ) ένο­πλες συ­γκρού­σεις για τον έλεγ­χο κρί­σι­μων φυ­σι­κών δια­θε­σί­μων (π.χ. ορυ­κτοί πόροι, έλεγ­χος υδά­των).

Σε αυτές τις πε­ρι­πτώ­σεις πολύ συχνά ανα­πτύσ­σο­νται κι­νή­μα­τα με ταυ­τό­χρο­να τα­ξι­κό και οι­κο­λο­γι­κό χα­ρα­κτή­ρα, που δί­νουν σκλη­ρό­τα­τες μάχες και αγώ­νες ενά­ντια σε με­γά­λα συμ­φέ­ρο­ντα, ακόμα και σε κυ­βερ­νή­σεις. Εν­δει­κτι­κή πε­ρί­πτω­ση των πο­λύ­μορ­φων και πο­λυ­ποί­κι­λων κι­νη­μά­των που σχε­τί­ζο­νται με την οι­κο­λο­γι­κή κρίση και το πε­ρι­βάλ­λον και ταυ­τό­χρο­να συν­δέ­ο­νται με εκτο­πι­σμούς πλη­θυ­σμών είναι το κί­νη­μα της Συμ­μα­χί­ας των Αν­θρώ­πων του Δά­σους που ανα­πτύ­χθη­κε στη Βρα­ζι­λία από τη δε­κα­ε­τία του ’80 με επι­κε­φα­λής τον Chico Mendes που συ­νέ­νω­σε αγρό­τες, ερ­γα­ζό­με­νους και ιθα­γε­νείς φυλές του Αμα­ζο­νί­ου ενά­ντια σε με­γά­λους γαιο­κτή­μο­νες που απο­ψί­λω­ναν μα­ζι­κά τα δάση προ­κει­μέ­νου να τα εκ­με­ταλ­λευ­τούν, εκτο­πί­ζο­ντας τους κα­τοί­κους τους. Ο Chico Mendes δο­λο­φο­νή­θη­κε από πλη­ρω­μέ­νους δο­λο­φό­νους το 1988. Οι σκλη­ροί αγώ­νες όμως για την υπε­ρά­σπι­ση της γης στο Αμα­ζό­νιο συ­νε­χί­ζο­νται, παρά το κύμα δο­λο­φο­νιών το οποίο έχουν εξα­πο­λύ­σει οι γαιο­κτή­μο­νες. Εν­δει­κτι­κά, μόνο στην πο­λι­τεία Para 231 άν­θρω­ποι δο­λο­φο­νή­θη­καν από το 1996 έως το 2010.

Η συ­γκέ­ντρω­ση και αρ­πα­γή γης δεν αφορά όμως μόνο τον πα­γκό­σμιο Νότο, αλλά και την Ευ­ρώ­πη τόσο στον αγρο­τι­κό τομέα, στο real estate, στις εξο­ρύ­ξεις και στα με­γά­λα έργα όσο και στην προ­ώ­θη­ση της νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης πρά­σι­νης ανά­πτυ­ξης με με­γά­λης κλί­μα­κας ιδιω­τι­κές εγκα­τα­στά­σεις βιο­μη­χα­νι­κών Α.Π.Ε. Και εδώ όμως τα κι­νή­μα­τα απα­ντούν, με εν­δει­κτι­κές τις πε­ρι­πτώ­σεις της Σαρ­δη­νί­ας, με κι­νή­μα­τα ενά­ντια στην με­τα­τρο­πή της γε­ωρ­γι­κής γης σε φω­το­βολ­ταϊ­κά πάρκα, την κα­τά­λη­ψη γης στην Αν­δα­λου­σία από ακτή­μο­νες αγρό­τες με συλ­λο­γι­κή καλ­λιέρ­γεια, αλλά και τις κι­νη­το­ποι­ή­σεις ενά­ντια σε εξο­ρυ­κτι­κά έργα, με χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή την δική μας πε­ρί­πτω­ση των Σκου­ριών στη Χαλ­κι­δι­κή[11].

Το μέλ­λον μας δεν είναι ο κα­πι­τα­λι­σμός… Από τα πα­ρα­πά­νω είναι σαφές ότι οι «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες» απο­τε­λούν θύ­μα­τα της κα­πι­τα­λι­στι­κής εκ­με­τάλ­λευ­σης που σχε­τί­ζε­ται με τη στέ­ρη­ση των ζω­τι­κών συν­θη­κών δια­βί­ω­σης που συν­δέ­ο­νται με το πε­ρι­βάλ­λον στο οποίο ζουν οι άν­θρω­ποι αλλά και με τη φτώ­χεια, την ανι­σό­τη­τα και την πο­λύ­πλευ­ρη τα­ξι­κή εκ­με­τάλ­λευ­ση. Σε πολ­λές μά­λι­στα πε­ρι­πτώ­σεις δεν είναι εύ­κο­λο να ξε­χω­ρί­σου­με εάν ο κυ­ρί­αρ­χος λόγος είναι πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κός-κλι­μα­τι­κός ή η ανέ­χεια.

Σε κάθε πε­ρί­πτω­ση οι «πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κοί πρό­σφυ­γες» είναι κομ­μά­τι από εμάς. Είναι αδια­χώ­ρι­στα δικοί μας όπως όσοι/ες με­τα­να­στεύ­ουν, διώ­κο­νται και εκτο­πί­ζο­νται για οι­κο­νο­μι­κούς, πο­λι­τι­κούς, φυ­λε­τι­κούς ή οποί­ους άλ­λους λό­γους. Η διε­θνι­στι­κή τα­ξι­κή αλ­λη­λεγ­γύη είναι το κρι­τή­ριο της πρά­ξης μας και των αγώ­νων υπε­ρά­σπι­σής τους.

Σή­με­ρα, στην εποχή της διε­θνούς συν­δυα­σμέ­νης οι­κο­νο­μι­κής-οι­κο­λο­γι­κής κρί­σης, ο αγώ­νας για έναν οι­κο-σο­σια­λι­στι­κό με­τα­σχη­μα­τι­σμό είναι πιο επί­και­ρος παρά ποτέ.

Το 2010 στην Πα­γκό­σμια Διά­σκε­ψη των Λαών για την Κλι­μα­τι­κή Αλ­λα­γή στην Κο­τσα­μπά­μπα της Βο­λι­βί­ας, όπου συμ­με­τεί­χαν πάνω από 35.000 ακτι­βι­στές, εκ­φρά­στη­κε η πε­ρι­γρα­φή της πρό­κλη­σης: «Το κα­πι­τα­λι­στι­κό σύ­στη­μα μας έχει επι­βάλ­λει τη λο­γι­κή του αντα­γω­νι­σμού, της προ­ό­δου και της χωρίς όρια με­γέ­θυν­σης. Το κα­θε­στώς της πα­ρα­γω­γής και της κα­τα­νά­λω­σης επι­διώ­κει το κέρ­δος χωρίς κα­νέ­να όριο […] με­τα­τρέ­πο­ντας τα πάντα σε εμπο­ρεύ­μα­τα».

«Η αν­θρω­πό­τη­τα αντι­με­τω­πί­ζει ένα με­γά­λο δίλ­λη­μα: να συ­νε­χί­σει στο δρόμο του κα­πι­τα­λι­σμού, της λε­η­λα­σί­ας του θα­νά­του, ή να επι­λέ­ξει το δρόμο της αρ­μο­νί­ας με τη φύση και του σε­βα­σμού για τη ζωή».

«Είναι επι­τα­κτι­κή η ανά­γκη να σφυ­ρη­λα­τή­σου­με ένα νέο σύ­στη­μα που απο­κα­θι­στά την αρ­μο­νία με τη φύση αλλά και ανά­με­σα στους αν­θρώ­πους. Και για να υπάρ­ξει ισορ­ρο­πία με τη φύση, απαι­τεί­ται προη­γου­μέ­νως η ισό­τη­τα ανά­με­σα στους αν­θρώ­πους» [12].

Ση­μειώ­σεις - Ανα­φο­ρές

1. Brown O., (2008), Migration and Climate Change, IOM, Migration Research Series No. 31, p. 11, http://​pub​lica​tion​s.​iom.​int/​bookstore/​free/​MRS-​31_​EN.​pdf και Warner K., (2011), Climate Change Induced Displacement: Adaptation Policy in the Context of the UNFCCC Climate Negotiations, UNHCR, Legal and Protection Policy Research Series, p. 2.

2. El-Hinnawi, E. (1985), Environmental Refugees, United Nations Environment Program (UNEP), New York.

3. Foster J. B., (2009), the Ecological Revolution, Monthly Review Press, New York, pp.175-180

4. Μαρξ Κ. (2002), Το Κε­φά­λαιο, Κρι­τι­κή της Πο­λι­τι­κής Οι­κο­νο­μί­ας, τόμος πρώ­τος, Αθήνα: Σύγ­χρο­νη Εποχή, σσ. 522,523

5. Μαρξ Κ. (1978), Το Κε­φά­λαιο, Κρι­τι­κή της Πο­λι­τι­κής Οι­κο­νο­μί­ας», τόμος τρί­τος, Αθήνα: Σύγ­χρο­νη Εποχή, σ. 954

6. UNDP (2007), Human Development Report 2007/2008, Fighting climate change, pp., 75-77, 9

7. Το 60% των 39 μη­τρο­πό­λε­ων πα­γκο­σμί­ως με πλη­θυ­σμό άνω των 5 εκατ. βρί­σκο­νται εντός μιας ζώνης 100 χλμ. από την ακτή, σε αυτές συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νο­νται 12 από τις 16 πό­λεις με πλη­θυ­σμό άνω των 10 εκατ.

8. Ďurková P. et al., (2012), Climate refugees in the 21st century, Regional Academy on the United Nations, pp., 7,8 http://​acuns.​org/​wp-​content/​uploads/​2013/​01/​Climate-​Refugees-​1.​pdf

9. Piquet E., (2008), Climate Change and forced migration, Research Paper No 153, UNHCR, p.7

10. UNDP (2007), Human Development Report 2007/2008, Fighting climate change, p., 9

11. Ση­μειώ­νου­με ότι μια εκτε­νής πα­ρου­σί­α­ση των τα­ξι­κών-οι­κο­λο­γι­κών/πε­ρι­βαλ­λο­ντι­κών κι­νη­μά­των ξε­περ­νά τα όρια, αλλά και το πε­ριε­χό­με­νο του πα­ρό­ντος άρ­θρου.

12. http://​pwccc.​wordpress.​com/​support/

*Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από το τ. 14 του πε­ριο­δι­κού της Κί­νη­σης Απε­λά­στε το Ρα­τσι­σμό