Πώς Νίκησαν οι Μπολσεβίκοι

Στο άρθρο αυτό θέλω να επανέλθω στα βασικά συμπεράσματα της συγγραφικής δουλειάς μου για το 1917, και ειδικά στα σημεία που αναφέρονται στο ακανθώδες ερώτημα του πώς οι Μπολσεβίκοι επικράτησαν στον αγώνα για την εξουσία στην Πετρούπολη το 1917. Είναι ένα ερώτημα που εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο πολιτικής αντιπαράθεσης. Ας αρχίσω όμως με λίγα λόγια για τις απόψεις των ιστορικών που προηγήθηκαν πάνω σ΄αυτό το θέμα.

Για τους Σοβιετικούς ιστορικούς, η επανάσταση του Οκτώβρη του 1917 ήταν η αυθεντική έκφραση της βούλησης των επαναστατικών μαζών της Πετρούπολης - μια ένοπλη λαϊκή εξέγερση υπέρ της μπολσεβίκικης εξουσίας υπό την ηγεσία ενός εξαιρετικά πειθαρχημένου κόμματος της πρωτοπορίας, κάτω από την λαμπρή καθοδήγηση του Β. Ι. Λένιν. Από την άλλη μεριά οι Δυτικοί ιστορικοί συνηθίζουν να θεωρούν την επιτυχία των Μπολσεβίκων προϊόν της ηπιότητας της Προσωρινής Κυβέρνησης απέναντι στη ριζοσπαστική αριστερά. Τη βλέπουν σαν ένα ιστορικό ατύχημα ή, τις περισσότερες φορές, σαν το αποτέλεσμα ενός καλά οργανωμένου στρατιωτικού κινήματος, χωρίς αξιόλογη λαϊκή υποστήριξη, που το έφερε σε πέρας μια μικρή, συμπαγής οργάνωση με έντονα αυταρχικό και συνωμοτικό χαρακτήρα, που ελεγχόταν από τον Λένινκαι χρηματοδοτούνταν από το Γερμανό εχθρό. Για τους ιστορικούς αυτής της άποψης - μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται τώρα και πολλοί ιστορικοί της σημερινής Ρωσίας - η δομή και το modus operandi του Μπολσεβίκικου Κόμματος το 1917 γέννησαν αναπόφευκτα τον κατοπινό σοβιετικό αυταρχισμό.

Τα συμπεράσματα της ερευνητικής μου δουλειάς πάνω στο 1917 αποκλίνουν κατά τρόπο πολύ σημαντικό απ΄αυτές τις διαδεδομένες ερμηνείες. Για να αποσαφηνίσω αυτό το σημείο, θα εστιάσω σε μερικές σημαντικές, κι εντούτοις παραγνωρισμένες, στιγμές στη διάρκεια του κρίσιμου καλοκαιριού και φθινοπώρου του 1917, οι οποίες έχουν, κατά την αντίληψή μου, ξεχωριστή σημασία για την κατανόηση του χαρακτήρα και της πορείας της Οκτωβριανής Επανάστασηςστην Πετρούπολη. Στη συνέχεια θα συνοψίσω πώς βλέπω τον Κόκκινο Οκτώβρησήμερα.

Η Εξέγερση του Ιούλη

Ο πρώτος σταθμόςστον οποίο θέλω να επανέλθω, είναι η αποτυχημένη εξέγερση του Ιούλη, η οποία σε πολλούς παρατηρητές της εποχής και στους περισσότερους δυτικούς ιστορικούς από τότε, φάνηκε σαν μια άκαρπη απόπειρα του Λένιν να καταλάβει την εξουσία, και σαν πρόβα τζενεράλε του Κόκκινου Οκτώβρη.

Στο βιβλίο μου Προοίμιο της Επανάστασηςσυμπεραίνω ότι η χαοτική, αιματηρή και εντέλει αποτυχημένη ιουλιανή εξέγερση ήταν πιστή αντανάκλαση δύο παραγόντων: α. της απροθυμίας των στρατιωτών της διογκωμένης λόγω του πολέμου φρουράς της Πετρούπολης να δεχτούν να μεταφερθούν στο μέτωπο για να ενισχύσουν τη ρωσική επίθεση του Ιουλίου 1917, β. της πηγαίας, εκτεταμένης και συνεχώς εξαπλούμενης ανυπομονησίας και δυσαρέσκειας της μεγάλης μάζας των βιομηχανικών εργατών της Πετρούπολης, των στρατιωτών και των ναυτών του Στόλου της Βαλτικής για την συνέχιση της συμμετοχής στον πόλεμο και για τα ισχνά κοινωνικά και οικονομικά οφέλη από την επανάσταση του Φλεβάρη του 1917. Όσο για το ρόλο των Μπολσεβίκων στην προετοιμασία και στην οργάνωση της εξέγερσης του Ιούλη, συμπέρανα ότι το ξέσπασμά της ήταν εν μέρει καρπός τεσσάρων μηνών αδιάκοπης μπολσεβίκικης προπαγάνδας και αγκιτάτσιας. Ότι τα απλά μέλη του κόμματος σε επίπεδο εργοστασίου και οργάνωσης βάσης έπαιξαν καθοδηγητικό ρόλο στην πυροδότηση της εξέγερσης. Και ότι οι εξτρεμιστές ηγέτες των δύο μεγαλύτερων παράπλευρων κλάδων του κόμματος, της Μπολσεβίκικης Στρατιωτικής Οργάνωσης και της Μπολσεβίκικης Επιτροπής Πιτερσμπούργκ, συντονισμένοι με τις διαθέσεις της ανυπόμονης μάζας των νεοπροσήλυτων στα συνθήματα του κόμματος, ενθάρρυναν την εξέγερση ενάντια στη θέληση του Λένιν και της πλειοψηφίας της Κεντρικής Επιτροπής.

Με βάση τη μελέτη μου της εξέγερσης του Ιούλη, προχώρησα επίσης σε μια σειρά από ευρύτερες γενικεύσεις, με σημαντικές συνέπειες στην ερμηνεία των κατοπινών γεγονότων. Ένα σύνολο γενικεύσεων αφορούσε τη στάση των μαζών της Πετρούπολης απέναντι στην Προσωρινή Κυβέρνηση, στα σοβιέτ και στους Μπολσεβίκους σε κείνη τη φάση. Μελετώντας την εξέλιξη της λαϊκής κοινής  γνώμης μεταξύ Φλεβάρη και Ιούλη, συμπέρανα ότι στους εργάτες, στους στρατιώτες και στους ναύτες που συμμετείχαν με οποιοδήποτε τρόπο στην πολιτική δράση, επικρατούσε ευρύτατα η αντίληψη ήδη - δηλαδή από τα μέσα του καλοκαιριού του 1917 - ότι η Προσωρινή Κυβέρνηση ήταν όργανο των κατεχουσών τάξεων, εναντιωνόταν σε θεμελιώδεις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, και αδιαφορούσε παγερά για τις λαϊκές ανάγκες. Συνάμα, παρότι τα κατώτερα στρώματα του πληθυσμού της Πετρούπολης επέκριναν ολοένα και πιο έντονα τους μετριοπαθείς σοσιαλιστές για την υποστήριξή τους στην  Προσωρινή Κυβέρνηση και στην πολεμική προσπάθεια, έβλεπαν παρόλα αυτά τα σοβιέτ σε όλα τα επίπεδα σαν γνήσια δημοκρατικούς θεσμούς λαϊκής αυτοκυβέρνησης. Εξ ου και η τεράστια και συνεχώς διογκούμενη λαϊκή απήχηση δύο κεντρικών πολιτικών συνθημάτων των Μπολσεβίκων: Όλη η Εξουσία στα Σοβιέτ!, Άμεση Ειρήνη.

Όσο για την κατάσταση των Μπολσεβίκων, η εξέγερση του Ιούλη έληξε με μια οδυνηρή και φαινομενικά αποφασιστική ήττα τους. Εντούτοις εκείνο που μου φάνηκε το πιο σημαντικό απ΄όλα, ήταν η μεγάλη απήχηση του ριζοσπαστικού μπολσεβίκικου προγράμματος, η οποία εκδηλώθηκε πριν και στη διάρκεια της εξέγερσης του Ιούλη. Σε μια περίοδο που η λαϊκή προσδοκία για ουσιαστικές αλλαγές είχε φτάσει στο ζενίθ και που οι άλλοι μεγάλοι πολιτικοί σχηματισμοί ζητούσαν υπομονή και θυσίες στο βωμό της πολεμικής προσπάθειας, το ριζοσπαστικό πολιτικό πρόγραμμα των Μπολσεβίκων και η ολοφάνερη ευαισθησία του κόμματος απέναντι στις ανάγκες και στους πόθους των απλών πολιτών, συνέβαλαν καίρια στην πολύ σημαντική επιρροή και δύναμη που είχε αποκτήσει μέσα σε λίγους μόνο μήνες.

Αυτό με οδήγησε σε ένα δεύτερο σύνολο γενικεύσεων που αναδύθηκαν από την εμπειρία του Ιούλη. Αυτές οι γενικεύσεις σχετίζονται με την παραδοσιακή εικόνα του Μπολσεβίκικου Κόμματος το 1917 ως μιας ουσιαστικά μονολιθικής, αυταρχικής και συνωμοτικής οργάνωσης, κάτω από τον σφιχτό έλεγχο του Λένιν. Βασιζόμενος σε μια εξονυχιστική εμπειρική έρευνα, συμπέρανα ότι αυτή εικόνα είχε ελάχιστη σχέση με την πραγματικότητα.  Δεν πρόκειται μόνο για το ότι από την κορυφή προς τη βάση, από το Μάρτιο του 1917 και μετά, η οργάνωση των Μπολσεβίκων περιλάμβανε στους κόλπους της δεξιές, κεντρώες και αριστερές συγκροτημένες τάσεις, καθεμία από τις οποίες συνέβαλλε στη διαμόρφωση της πολιτικής του κόμματος. Εξίσου σημαντικό κατά τη γνώμη μου ήταν το γεγονός ότι μέσα στις ρευστές και διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες, με τις κατά τόπους παραλλαγές τους, που επικρατούσαν στην επαναστατική Πετρούπολη του 1917, για να μη μιλήσουμε για τη Ρωσία συνολικά, η Κεντρική Επιτροπή των Μπολσεβίκων ήταν απλώς ανήμπορη να ελέγξει τα τυπικά κατώτερα κλιμάκια του κόμματος. Οι ιεραρχικά κατώτερες οργανώσεις ήταν σχετικά ελεύθερες να διαμορφώνουν τον πολιτικό τους λόγο και την τακτική τους σύμφωνα με τη δική τους αντίληψη για την εξέλιξη της κατάστασης στο δικό τους χώρο. Η βαρύτητα αυτού του παράγοντα για την ερμηνεία της συμπεριφοράς του Μπολσεβίκικου Κόμματος στη διάρκεια της επανάστασης του 1917 ήταν - συμπέρανα - δύσκολο να υπερτιμηθεί. 

Διαπίστωσα επίσης ότι η προεπαναστατική ιδέα του Λένιν για ένα κόμμα μικρό, επαγγελματικό και συνωμοτικό ήταν πια ξεπερασμένη μετά την Φεβρουριανή Επανάσταση και το άνοιγμα των πυλών του κόμματος σε δεκάδες χιλιάδες καινούργια μέλη, που και κείνα επηρέαζαν την πολιτική του. Με άλλα λόγια, η μπολσεβίκικη οργάνωση της Πετρούπολης ήταν σε σημαντικό βαθμό ανοιχτή και ευαίσθητη στις έγνοιες των λαϊκών μαζών. Και αναμφισβήτητα αυτό δημιούργησε τεράστιο πρόβλημα τον Ιούλη. Συμπέρανα ωστόσο ότι μακροπρόθεσμα, οι πλατιές και προσεκτικά χτισμένες διασυνδέσεις των Μπολσεβίκων στους βιομηχανικούς χώρους δουλειάς, στις μυριάδες εργατικές οργανώσεις και στρατιωτικές μονάδες ήταν μια σημαντική πηγή από την οποία άντλησε το κόμμα τη δύναμη και την τελική ικανότητα να καταλάβει την εξουσία.

Η Αντίδραση

Η δεύτερη αποκαλυπτική στιγμή του 1917 που θέλω να θίξω, είναι η σύντομη περίοδος της αντίδρασης στην Πετρούπολη, που ακολούθησε την ήττα της ιουλιανής εξέγερσης. Ήταν το χρονικό διάστημα στο οποίο η αρχικά επιτυχημένη ρωσική επίθεση στο Ανατολικό Μέτωπο γύρισε σε μια ασύλληπτη πανωλεθρία του ρωσικού στρατού, και στο οποίο ο Αλεξάντερ Κερένσκι έγινε πρωθυπουργός.  Ο Κερένσκι ηγήθηκε μιας κυβέρνησης συνασπισμού φιλελεύθερων και μετριοπαθών σοσιαλιστών, με κορυφαία προτεραιότητα να συντρίψει τους Μπολσεβίκους, να αναστηλώσει το κύρος της πολιτικής εξουσίας και να επαναφέρει την τάξη ( με τη βία στην ανάγκη ), και να βρει τρόπο να ανορθώσει το μέτωπο, που κατέρρεε. Για ένα σύντομο διάστημα φάνηκε ότι είχε επιτευχθεί μια ύφεση στο επαναστατικό κίνημα των εργατών. Η κοινή γνώμη στην Πετρούπολη έδειχνε να έχει μεταστραφεί αποφασιστικά προς τα δεξιά. Ωστόσο, παρά τον αδιάκοπο καταιγισμό μεγαλόστομης και αδιάλλακτης ρητορείας από τον Κερένσκι, που δε σταμάτησε να βρίσκει μιμητές στους συντηρητικούς πολιτικούς και στρατιωτικούς κύκλους, οι οποίοι αναθάρρησαν προσωρινά, ήταν σαφές ότι κανένα από τα κατασταλτικά μέτρα που είχε εξαγγείλει πομπωδώς ο Κερένσκι ούτε είχε υλοποιηθεί πλήρως ούτε είχε πετύχει το σκοπό του - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι θα ήταν δυνατό να έχουν αποκαταστήσει επαρκώς την τάξη. Αλλά πέρα απ΄αυτό, η ολοφάνερη διόγκωση του κινδύνου της αντεπανάστασης, που εκδηλώθηκε σε διάφορα γεγονότα σαν τη Συνδιάσκεψη της Μόσχας ( την πλατιά και πολύκροτη σύναξη των συντηρητικών δυνάμεων στα μέσα του Αυγούστου του 1917 ), πολλαπλασίασε τη λαϊκή δυσπιστία προς την Προσωρινή Κυβέρνηση και έκανε τον κόσμο να θέλει ν΄αφήσει πίσω το χτες και να συσπειρωθεί για την υπεράσπιση της επανάστασης. Διαπίστωσα ότι αυτή η μαζική απάντηση σε αυτά που ο λαός έβλεπε σαν επικίνδυνες απειλές για την επανάσταση, έχει αποτυπωθεί σε πολυάριθμα ντοκουμέντα της εποχής, που αλληλοσυμπληρώνονται και διασταυρώνονται.

Αφ΄ενός η εχθρότητα των απλών πολιτών προς τους Μπολσεβίκους εξανεμίστηκε μέσα σε λίγες βδομάδες μετά τα Ιουλιανά, μπροστά στην προφανή απειλή της αντεπανάστασης, και αφ΄ετέρου, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου - πριν από το αποτυχημένο δεξιό πραξικόπημα του στρατηγού Λαβρ Κορνίλοφ - υπήρχε ήδη πληθώρα ενδείξεων ότι το κόμμα, έχοντας ουσιαστικά άθικτο το μηχανισμό του, είχε μπει σε μια καινούργια περίοδο γοργής, εντυπωσιακής ανάπτυξης. Διαπίστωσα ότι μια σαφής ένδειξη του πόσο ραγδαία είχε ξαναμπεί σε ανοδική πορεία το κόμμα, υπήρξαν τα αποτελέσματα των εκλογών για τη Δούμα της Πετρούπολης, στα μέσα του Αυγούστου. Σε κείνες τις εκλογές, σε κλίμακα ολόκληρης της πόλης, οι Μπολσεβίκοι σημείωσαν έναν ηχηρό θρίαμβο.

Η Υπόθεση Κορνίλοφ

Καθώς η ίδια η ύπαρξη του ρωσικού κράτους απειλούνταν άμεσα από εξωτερικές στρατιωτικές δυνάμεις και από την πολιτική, κοινωνική και οικονομική αποσύνθεση στο εσωτερικό, και καθώς η κυβέρνηση του Κερένσκι ήταν προφανέστατα ανήμπορη να ανακόψει τη ραγδαία επιδείνωση, ήταν αναπόφευκτο ίσως ότι οι φιλελεύθεροι και συντηρητικοί κύκλοι αναζήτησαν τη σωτηρία στην ανώτατη διοίκηση του στρατού. Οι προσπάθειες κάποιων στοιχείων από εκείνους τους κύκλους κορυφώθηκαν στη λεγόμενη Υπόθεση Κορνίλοφ, στα τέλη του Αυγούστου. Όταν ξανασκέφτομαι το αποτυχημένοδεξιό πραξικόπηματου στρατηγού Κορνίλοφ, αυτό που με απασχολεί πρωτίστως δεν είναι τα αμφιλεγόμενα ακόμα και σήμερα ζητήματα των προσωπικών επιδιώξεων και φιλοδοξιών του Κορνίλοφ, ούτε η ενδεχόμενη συνέργεια του Κερένσκι στο πετσόκομμα της εξουσίας των σοβιέτ και στην αποκατάσταση της τάξης μέσω μιας ισχυρής στρατιωτικής δικτατορίας. Στις σημερινές συνθήκες, το στοιχείο που με ενδιαφέρει περισσότερο από εκείνη την ιδιαίτερα αποκαλυπτική ιστορική στιγμή, είναι το τι φανέρωσε ο αγώνας ενάντια στον Κορνίλοφ στην Πετρούπολη για τις διαθέσεις και τη δύναμη των απλών πολιτών τότε, και το πώς επηρέασε η υπόθεση Κορνίλοφ τη στάση των Μπολσεβίκων.

Επιτρέψτε μου να θυμίσω, με τη μέγιστη δυνατή συντομία, τι συνέβη στην Πετρούπολη από τη στιγμή που ο Κερένσκι ανακοίνωσε στις 27 Αυγούστου ότι ο στρατηγός Κορνίλοφ είχε αρνηθεί να αναγνωρίσει την εξουσία του και ότι στρατεύματα πιστά στον Κορνίλοφ είχαν επιβιβαστεί σε τρένα και πλησίαζαν στην πρωτεύουσα. Το Κόμμα των Καντέτων, το βασικό φιλελεύθερο κόμμα της Ρωσίας, που συμμεριζόταν τους στόχους του Κορνίλοφ και έβλεπε με δυσπιστία και περιφρόνηση τον Κερένσκι, αρνήθηκε να  υποστηρίξει τον τελευταίο. Για ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα φάνηκε ότι ήταν αδύνατο να αποτραπεί η κατάληψη της πρωτεύουσας από τα στρατεύματα του Κορνίλοφ και η πτώση της Προσωρινής Κυβέρνησης ήταν βέβαιη. Αλλά όλες οι πολιτικές δυνάμεις αριστερά των Καντέτων - Μπολσεβίκοι, Μενσεβίκοι, Εσέροι, Αναρχικοί, όλες οι εργατικές οργανώσεις, μικρές και μεγάλες, και όλες οι επιτροπές στρατιωτών και ναυτών σε όλα τα επίπεδα - συμπαρατάχθηκαν για να υπερασπιστούν την επανάσταση.

Κάτω από την καθοδήγηση Ένωσης των Σιδηροδρομικών, κόπηκαν οι επικοινωνίες ανάμεσα στον Κορνίλοφ στη νότια Ρωσία και στις δυνάμεις του που προωθούνταν στην Πετρούπολη, και οι συρμοί που μετέφεραν τα στασιαστικά στρατεύματα ακινητοποιήθηκαν και οδηγήθηκαν αλλού. Παντού οι δυνάμεις του Κορνίλοφ έμειναν καθηλωμένες και οι αξιωματικοί αναγκάστηκαν να παρακολουθούν ανήμποροι θεατές τα πλήθη των αντιπροσώπων των μαζικών οργανώσεων, άλλων από την Πετρούπολη και άλλων από τις γύρω πόλεις και χωριά, οι οποίοι δεν άργησαν να πείσουν τα στρατεύματα του Κορνίλοφ - είχαν επιλεγεί ως αξιόπιστα και πειθαρχημένα - να μην προχωρήσουν περισσότερο και να δηλώσουν  πίστη στην επανάσταση. Αρκεί να πούμε ότι το όλο επεισόδια έληξε σε μερικές μέρες χωρίς να πέσει ούτε μία τουφεκιά.

Και μέσα στην έξαψη εκείνου του θριάμβου ενάντια στην αντεπανάσταση, οι περισσότερες από τις οργανώσεις της Πετρούπολης που είχαν πάρει μέρος στην αντι-Κορνιλοφική κινητοποίηση, έσπευσαν να κοινοποιήσουν τις απόψεις τους για το χαρακτήρα, τη σύνθεση και το πρόγραμμα μιας μελλοντικής κυβέρνησης, σε έναν καταιγισμό πολιτικών αποφάσεων. Αυτές οι αποφάσεις προφανώς δεν είχαν σχεδιαστεί από κανένα ενιαίο πολιτικό επιτελείο, διότι διαφέρουν σημαντικά στα επιμέρους σημεία. Το κοινό στοιχείο σε όλες αυτές ήταν η απόρριψη κάθε είδους παραπέρα πολιτικής συνεργασίας με τις κατέχουσες τάξεις και η τοποθέτηση υπέρ της άμεσης συγκρότησης κάποιας μορφής αποκλειστικά σοσιαλιστικής κυβέρνησης, που θα έδινε τέλος στον τρομακτικό πόλεμο. Ήταν φανερό ότι στα μάτια πολλών, συμπεριλαμβανομένων και Μπολσεβίκων, η γρήγορη ήττα του Κορνίλοφ επιβεβαίωσε τον τεράστιο πολιτικό δυναμισμό που ενέκλειε η συνεργασία όλων των σοσιαλιστών.

Θεωρώ επίσης ότι η υπόθεση Κορνίλοφ είχε και άλλες αξιοσημείωτες πολιτικές προεκτάσεις. Για την ώρα το κίνημα της Δεξιάς ήταν σε δεινή θέση, σαφέστατα. Οι Καντέτοι, λόγω της στάσης τους πριν και μετά την κρίση, θεωρούνταν γενικότερα ύποπτοι συνεργασίας με το στρατηγό. Τώρα ήταν αποδυναμωμένοι και σε κατάσταση παράλυσης. Αλλά και οι Μενσεβίκοι και οι Εσέροι, λόγω των εσωτερικών τους διενέξεων σχετικά με το χαρακτήρα και τη σύνθεση μιας μελλοντικής κυβέρνησης, δεν ήταν σε καλύτερη κατάσταση. Στις τάξεις και των δύο αυτών κομμάτων αναπτύσσονταν ταχύτατα αριστερές πτέρυγες που οι άμεσοι πολιτικοί τους στόχοι ήταν πάρα πολύ κοντά στους μετριοπαθείς Μπολσεβίκους. Και στο μεταξύ, η αποσύνθεση της ρωσικής οικονομίας συνεχιζόταν με αμείωτο ρυθμό. Στην Πετρούπολη οι ελλείψεις τροφίμων και καυσίμων έγιναν ακόμα πιο σοβαρές.

Φυσικά η υπόθεση Κορνίλοφ έκανε απεριόριστη ζημιά στο γόητρο του Κερένσκι, τόσο στις τάξεις της ηττημένης Δεξιάς όσο και της Αριστεράς. Είναι σαφές ότι από όλους τους διεκδικητές της εξουσίας στην Πετρούπολη το 1917, οι Μπολσεβίκοι ήταν οι μεγάλοι κερδισμένοι από το αποτυχημένο δεξιό κίνημα. Εντούτοις είναι πολύ αμφίβολος ο ισχυρισμός ότι η ήττα του Κορνίλοφ έκανε τη νίκη του Λένιν ουσιαστικά αναπόφευκτη. Το σίγουρο είναι ότι η αποτυχία του Κορνίλοφ πιστοποίησε τον εξαιρετικό δυναμισμό της Αριστεράς και κατέδειξε για μια φορά ακόμα την τεράστια απήχηση που είχε στο λαό το πρόγραμμα των Μπολσεβίκων για ριζική αλλαγή. Ωστόσο οι διαθέσεις των μαζών δεν ήταν ειδικά φιλομπολσεβίκικες με την έννοια της επιθυμίας για κυβέρνηση των Μπολσεβίκων. Θεωρώ ότι αυτό ήταν το κομβικό σημείο. Διότι η πραγματικότητα είναι ότι η ιδέα μιας κυβέρνησης των Μπολσεβίκων δεν είχε ποτέ ως τότε εκφραστεί δημόσια. Στα μάτια των εργατών, των στρατιωτών και των ναυτών της Πετρούπολης, οι Μπολσεβίκοι πάλευαν για μια εξουσία των σοβιέτ - για μια πολυκομματική σοβιετική δημοκρατία. Και τώρα αυτό στεκόταν εμπόδιο σε μια μονομερή κατάληψη της εξουσίας. Διότι, όπως έδειξε η τεράστια πληθώρα των μετα-κορνιλοφικών πολιτικών αποφάσεων, εκείνο που ήθελαν περισσότερο από ποτέ άλλοτε οι κατώτερες τάξεις, ήταν η δημιουργία μιας σοβιετικής κυβέρνησης που να συγκεντρώνει όλα τα δημοκρατικά σοσιαλιστικά στοιχεία.

Εν πάση περιπτώσει όμως, η αποτυχημένη εξέγερση του Ιούλη και η αντίδραση που ακολούθησε, κατέδειξαν πόσο παρακινδυνευμένο ήταν να εμπιστεύεσαι υπέρμετρα τις λαϊκές διαθέσεις. Αυτό το συμπέρασμα ήταν επίσης αναπόφευκτο. Επιπλέον η ιστορία του κόμματος από τον καιρό της επανάστασης του Φλεβάρη και μετά αποκάλυψε ότι μπορούσε να υπάρχει προγραμματική σύγκρουση και απειθάρχητη, ανοργάνωτη δράση μέσα στις τάξεις των Μπολσεβίκων. Έτσι την επαύριο των κορνιλοφικών, το ερώτημα εάν το κόμμα θα έβρισκε την απαιτούμενη δύναμη θέλησης, την οργανωτική πειθαρχία και την ευαισθησία και προσαρμοστικότητα στις πολυπλοκότητες της ρευστής και δυνάμει εκρηκτικής κατάστασης που επικρατούσε, ώστε να καταλάβει την εξουσία, ήταν ακόμα αναπάντητο.

Ο Κόκκινος Οκτώβρης

Αυτή λοιπόν ήταν η ανάγνωση που έκανα στις σημαδιακές και συχνά παραγνωρισμένες ιστορικές στιγμές του καλοκαιριού του 1917, στιγμές που θεώρησα πως είχαν ξεχωριστή βαρύτητα για την κατανόηση του Κόκκινου Οκτώβρη. Ας μου επιτραπεί τώρα να περιγράψω ποια μορφή πήρε η νίκη των Μπολσεβίκων τον Οκτώβρη του 1917, ενταγμένη σ΄αυτό το πλαίσιο. Θυμίζω ότι  στα μέσα του Σεπτέμβρη, ο Λένιν, που εξακολουθούσε να είναι παράνομος στη Φινλανδία, έστειλε δυο μνημειώδους ιστορικής σημασίας επιστολές στην ηγεσία του κόμματος στην Πετρούπολη. Σε αυτές, που ήρθαν κυριολεκτικά από το πουθενά, ο Λένιν ζητούσε από τους Μπολσεβίκους της Πετρούπολης να οργανώσουν ένοπλη εξέγερση και να ανατρέψουν την Προσωρινή Κυβέρνηση χωρίς να χάσουν ούτε στιγμή. Θυμίζω επίσης ότι η ντιρεκτίβα του Λένιν απορρίφθηκε με ομόφωνη ψήφο της Κεντρικής Επιτροπής.

Όπως δείχνουν τα ντοκουμέντα, υπήρχαν αρκετοί λόγοι γι΄αυτή τη γρήγορη, απόλυτα αρνητική - στην πραγματικότητα περίτρομη - αντίδραση. Ένας ήταν ότι η σοκαριστική ντιρεκτίβα του Λένιν συνέπεσε με την έναρξη της Δημοκρατικής Κρατικής Συνδιάσκεψης, όπου η γραμμή των ηγετών του κόμματος στην πρωτεύουσα, με την εντύπωση ότι είχαν τη συγκατάθεση του Λένιν, ήταν να πείσουν την πλειοψηφία των συνέδρων ότι η ίδια η συνδιάσκεψη έπρεπε να προχωρήσει στη δημιουργία μιας νέας, αποκλειστικά σοσιαλιστικής κυβέρνησης. Η προσπάθεια αυτή ναυάγησε. Το γεγονός ότι η μπολσεβίκικη ηγεσία αγνόησε τις εντολές του Λένιν ακόμα και όταν πια ξεκαθαρίστηκε ότι Δημοκρατική Κρατική Συνδιάσκεψη δε θα εγκατέλειπε την πολιτική του συνασπισμού ( με τους φιλελεύθερους, ΣτΜ ), οφειλόταν εν μέρει στην επιρροή των μετριοπαθών Μπολσεβίκων όπως ο Λεβ Κάμενεφ. Ωστόσο το πιο χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμα και μπολσεβίκοι ηγέτες σαν τον Τρότσκι, που επί της αρχής συμφωνούσαν με τις θεμελιώδες θεωρητικές θέσεις του Λένιν για το αναγκαίο και το εφικτό μιας πρόωρης σοσιαλιστικής επανάστασης στη Ρωσία, έβλεπαν με επιφύλαξη την επιμονή του Λένιν να κινητοποιήσουν αμέσως στα όπλατους εργάτες, τους στρατιώτες και τους ναύτες.

Η κατάσταση ήταν παρόμοια με την περίοδο όπου μεσουρανούσε η αντίδραση αμέσως μετά την εξέγερση του Ιούλη. Εκείνο το διάστημα οι περισσότεροι ηγέτες του κόμματος στην Πετρούπολη αγνόησαν το αίτημα του Λένιν να πάψουν να θεωρούν τα σοβιέτ επαναστατικά όργανα και να τα εγκαταλείψουν. Τώρα προς το τέλος του Σεπτέμβρη, οι ίδιοι Μπολσεβίκοι φαίνονταν και πάλι να εκτιμούν πιο ρεαλιστικά από τον Λένιν την έκταση της επιρροής και το κύρος του κόμματος στους απλούς πολίτες, καθώς και τη σταθερή προσήλωση του λαού στα σοβιέτ ως νομιμοποιημένα δημοκρατικά όργανα, μέσα στα οποία θα έπρεπε να συνεργαστούν όλες οι γνήσια επαναστατικές δυνάμεις για να ολοκληρώσουν την επανάσταση. Κατά συνέπεια, μαζί με τους Αριστερούς Εσέρους, άρχισαν να συνδέουν δημόσια την κατάληψη της εξουσίας και τη δημιουργία μιας παν-σοσιαλιστικής κυβέρνησης συνασπισμού με την πρόωρη σύγκληση ενός νέου εθνικού Συνεδρίου των Σοβιέτ: ήταν ένας τρόπος να επωφεληθούν από την πολιτική νομιμοποίηση των σοβιέτ στις λαϊκές μάζες.

Η επίδραση της στάσης των εργατών, των στρατιωτών και των ναυτών στην τακτική των Μπολσεβίκων πρόβαλε ανάγλυφα μέσα στις δυο βδομάδες που προηγήθηκαν από την ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης. Βέβαια, στην ιστορική μυστική συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής στις 10 του Οκτώβρη, στην οποία συμμετείχε και ο Λένιν, αποφασίστηκε να δώσουν άμεση προτεραιότητα στην ένοπλη εξέγερση. Ωστόσο, παρότι δόθηκε το πράσινο φως για την οργάνωση ένοπλης εξέγερσης, οι λαϊκές μάζες της Πετρούπολης δεν κλήθηκαν να πάρουν τα όπλα.

Για μια ακόμα φορά αυτό οφειλόταν στις εναγώνιες προσπάθειες των μετριοπαθών Μπολσεβίκων με επικεφαλής τον Κάμενεφ να αποτρέψουν την άμεση προσφυγή στη βία ενάντια στην κυβέρνηση. Παρόλα αυτά, από την επομένη της ιστορικής απόφασης της Κεντρικής Επιτροπής της 10ης Οκτωβρίου, είναι σαφές ότι μαχητικά ηγετικά στελέχη του κόμματος με στενή σύνδεση με τους εργάτες και το κατώτερο στρατιωτικό προσωπικό - οι Μπολσεβίκοι που συντάσσονταν με τις απόψεις του Λένιν - διερεύνησαν σοβαρά και συστηματικά τις δυνατότητες οργάνωσης μιας ένοπλης λαϊκής εξέγερσης. Και αφού κινήθηκαν κάμποσες μέρες στις γειτονιές( σε εργοτάξια, φάμπρικες και στρατώνες ), αρκετοί απ΄αυτούς υποχρεώθηκαν να συμπεράνουν ότι το κόμμα ήταν απροετοίμαστο να κινηθεί άμεσα εναντίον της κυβέρνησης. Συμπέραναν ακόμα ότι οι περισσότεροι απλοί πολίτες δεν θα ανταποκρίνονταν σε ένα κάλεσμα του κόμματος να εξεγερθούν πριν από το επικείμενο συνέδριο των σοβιέτ· συνέδριο το οποίο, στο κάτω κάτω, οι ίδιοι οι Μπολσεβίκοι είχαν αναγορεύσει σε υπέρτατη πολιτική αρχή της επαναστατικής Ρωσίας μέχρι την πρόωρη σύγκληση Συντακτικής Συνέλευσης.

Κάποιοι μαχητικοί Μπολσεβίκοι ηγέτες απάντησαν σ΄αυτά τα προβλήματα ζητώντας να καθυστερήσει απλώς η εξέγερση μέχρι να ολοκληρωθεί η στρατιωτική προετοιμασία της. Ωστόσο υπήρχε και μια άλλη προσέγγιση, γενικότερου χαρακτήρα, που έλεγε ότι τα σοβιέτ, λόγω του κύρους τους στο λαό, ήταν αυτά που έπρεπε να χρησιμοποιηθούν για την ανατροπή του Κερένσκι, και όχι τα όργανα του κόμματος· ότι επομένως μια επίθεση στην κυβέρνηση θα έπρεπε να μεταμφιεστεί σε αμυντική επιχείρηση για λογαριασμό των σοβιέτ· ότι θα έπρεπε να χρησιμοποιηθούν όλες οι ευκαιρίες για υπονομευτεί ειρηνικά η εξουσία της Προσωρινής Κυβέρνησης· και ότι η τυπική ανατροπή της κυβέρνησης θα έπρεπε να συνδεθεί με το Δεύτερο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ και να νομιμοποιηθεί από αυτό. Οι μπολσεβίκοι ηγέτες που πρέσβευαν αυτές τις απόψεις, πίστευαν πολύ περισσότερο απ΄ό,τι ο Λένιν ότι η πλειοψηφία των αντιπροσώπων στο συνέδριο των σοβιέτ θα υποστήριζε το σχηματισμό μιας ευρύτατης παν-σοσιαλιστικής κυβέρνησης συνασπισμού. Διαπίστωσα ότι αυτή την άποψη πρέσβευαν πολλοί μπολσεβίκοι ηγέτες της Πετρούπολης ( και πρώτος απ΄όλους ο Τρότσκι ).

Στο βιβλίο μου The Bolsheviks Come to Powerέκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα για να ανασυνθέσω την επιτυχημένη εφαρμογή αυτής της τακτικής των Μπολσεβίκων παρά του Λένιν - ειδικά το γεγονός ότι χρησιμοποίησαν την απειλή της αντεπανάστασης για να πετύχουν τη δημιουργία ενός κατ΄επίφαση ακομμάτιστου οργάνου, της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής του Σοβιέτ της Πετρούπολης. Πίσω από το προσωπείο της προστασίας της επανάστασης, απέκτησε τον έλεγχο σε ολόκληρη ουσιαστικά τη φρουρά της Πετρούπολης, αφοπλίζοντας στη πορεία την κυβέρνηση χωρίς να ρίξει ούτε μία τουφεκιά. Μόνο όταν ο Κερένσκι αντέδρασε στο σφετερισμό της διοίκησης της φρουράς από τη Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή και ξεκίνησε στρατιωτική καταστολή εναντίον των Μπολσεβίκων, μόνο τότε άρχισε η ένοπλη δράση κατά της κυβέρνησης, την οποία ο Λένιν ζητούσε επίμονα για πάνω από ένα μήνα. Αυτό συνέβη αργά τη νύχτα 24 προς 25 του Οκτώβρη, μόλις λίγες ώρες πριν από την προγραμματισμένη έναρξη του Δεύτερου Πανρωσικού Συνεδρίου των Σοβιέτ. Εκείνη την ώρα πια μόνο ένας μικρός αριθμός από φοβισμένους Κοζάκους, δόκιμους και στρατιωτίνες, που φυλλοροούσαν σιγά-σιγά, είχαν απομείνει να υπερασπίζονται τους υπουργούς του Κερένσκι, που ήταν στοιβαγμένοι και αποκομμένοι μέσα στο Χειμερινό Ανάκτορο.

Στο βιβλίο του Red October, ο αείμνηστος Robert V. Daniels, επιφανής Αμερικανός ιστορικός του ρωσικού κομμουνισμού, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η αργοπορημένη εξέγερσητης 24ης προς 25η του Οκτώβρη ήταν αποφασιστικής ιστορικής σημασίας γιατί εξώθησε τους Μενσεβίκους και τους Εσέρους να αποσυρθούν από το πανεθνικό συνέδριο των σοβιέτ, με αποτέλεσμα να χαθεί η δυνατότητα να σχηματίσει το συνέδριο αντιπροσωπευτική σοσιαλιστική κυβέρνηση συνασπισμού, στην οποία κατά πάσα πιθανότητα οι μετριοπαθείς σοσιαλιστές θα είχαν σημαντικό λόγο. Έτσι άνοιξε το δρόμο για τη δημιουργία μιας αποκλειστικά μπολσεβίκικης σοβιετικής κυβέρνησης, της Σοβναρκόμ. Παρεμπιπτόντως την ίδια άποψη είχε και ο Σουχάνοφ. Η ανάλυση της πολιτικής ταυτότητας και των θέσεων των προσερχόμενων συνέδρων πάνω στο ζήτημα της κυβέρνησης, καθώς και της ροής των πραγμάτων στην αποφασιστική εναρκτήρια ολομέλεια του συνεδρίου, δείχνει ότι όντως αυτό ισχύει. Πάντως ένα ακόμα πιο σημαντικό στοιχείο που ξεκαθαρίστηκε στο μυαλό μου, ήταν ότι μόνο μετά την κατανοητή αλλά απέλπιδα στρατιωτική επίθεση του Κερένσκι κατά των Μπολσεβίκων, υπήρξε εφικτή η ένοπλη δράση που υποστήριζε ο Λένιν.

Οι εργάτες και οι στρατιώτες της Πετρούπολης, που στήριξαν τους Μπολσεβίκους στην υπονόμευση και στην ανατροπή της Προσωρινής Κυβέρνησης, το έκαναν γιατί ήταν πεπεισμένοι ότι η επανάσταση και το συνέδριο διέτρεχαν άμεσο κίνδυνο. Μόνο η δημιουργία μιας πολυκομματικής, αποκλειστικά σοσιαλιστικής κυβέρνησης από το συνέδριο των σοβιέτ, μέχρις ότου μια αντιπροσωπευτική Συντακτική Συνέλευση αποφασίσει μονιμότερα το πολιτικό μέλλον της Ρωσίας ( αυτή, επαναλαμβάνω, ήταν η θέση που προπαγάνδιζαν στο λαό οι Μπολσεβίκοι ), φαινόταν να δίνει την ελπίδα να γλιτώσουν οι Ρώσοι από το θάνατο στο μέτωπο και να καταφέρουν μια καλύτερη, πιο ελεύθερη και πιο δίκαιη ζωή.

Πέρα από την Πετρούπολη

Θα τελειώσω εκθέτοντας τη γνώμη μου για το τι σημαίνει σήμερα, στην εκατοστή επέτειο της επανάστασης, να στεκόμαστε αντιμέτωποι και να απαντάμε στο ερώτημα Πώς νίκησαν οι Μπολσεβίκοι;Σίγουρα είναι σαφές ότι η απάντηση στο ερώτημα είναι πολύ πιο σύνθετη απ΄όσο μας αφήνουν να καταλάβουμε οι πεπατημένες σοβιετικές και δυτικές ερμηνείες. Ασφαλώς ήταν και συνεχίζει να είναι δύσκολο και για μένα όσο και για όλους ουσιαστικά τους ιστορικούς της Ρώσικης Επανάστασης να φανταστούμε την επικράτηση των Μπολσεβίκων χωρίς τις απόλυτα καθοριστικές παρεμβάσεις του Λένιν ( με κορυφαίες το σύνθημά του για συνέχιση της επανάστασης όταν επέστρεψε στην Πετρούπολη τον Απρίλη του 1917, και τις παραινέσεις του για άμεση κατάληψη της εξουσίας από τα μέσα του Σεπτέμβρη του 1917 ). Αυτές οι παρεμβάσεις του Λένιν είναι φωτεινό παράδειγμα του αποφασιστικού ρόλου που παίζουν κάποιες φορές τα πρόσωπα στην ιστορία.

Παρόλα αυτά, εξίσου κρίσιμο ρόλο στη γοργή άνοδο των Μπολσεβίκων και στην τελική τους νίκη έπαιξε η ταύτιση ανάμεσα στις προγραμματικές εξαγγελίες τους και στις λαϊκές προσδοκίες, σε μια περίοδο που η Προσωρινή Κυβέρνηση χρεώθηκε την ευθύνη για τη ραγδαία επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης, τη συνέχιση της συμμετοχής στον πόλεμο, και την ανοχή - αν όχι υποστήριξη - απέναντι στην αντεπανάσταση. Και ταυτόχρονα τα άλλα τρία μεγάλα ρωσικά κόμματα - οι Καντέτοι, οι Μενσεβίκοι και οι Εσέροι - έχαναν τη φερεγγυότητά τους λόγω της ξεκάθαρης υποστήριξής τους στον Κερένσκι και στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική του. Η βασική διαφορά ανάμεσα σε μένα και σε πολλούς ιστορικούς της Οκτωβριανής Επανάστασηςείναι ότι, κατά τη δική μου αντίληψη, η ικανότητα του κόμματος να συγκρατεί στους κόλπους του αποκλίνουσες θεωρητικές απόψεις και να αφήνει ένα σημαντικό βαθμό πρωτοβουλίας και ανεξαρτησίας τακτικής σε τυπικά υποδεέστερες οργανώσεις, καθώς και η αποκεντρωτική του δομή και η προσαρμοστικότητά του στις κυρίαρχες λαϊκές διαθέσεις, συνέβαλαν στην νίκη του εξίσου με την επαναστατική πειθαρχία, την οργανωτική ενότητα και την υπακοή στον Λένιν. Είναι εμφανές ότι η νικηφόρα τακτική των Μπολσεβίκων της Πετρούπολης το φθινόπωρο του 1917 προέκυψε μέσα από την αδιάκοπη ανταλλαγή ιδεών για το προχώρημα της επανάστασης, και τη συνεχή αλληλεπίδραση των μελών του κόμματος σε όλα τα επίπεδα με τους βιομηχανικούς εργάτες, τους στρατιώτες και τους ναύτες.

Βλέπουμε ότι σε αρκετές περιπτώσεις, τον Ιούλιο, τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο, ο Λένιν έβγαλε ντιρεκτίβες που, αν εφαρμόζονταν κατά γράμμα, θα απέβαιναν πιθανότατα ολέθριες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, κομματικά όργανα και μπολσεβίκοι ηγέτες, απόλυτα συντονισμένοι στην ταχύτατα μεταβαλλόμενη πολιτική πραγματικότητα και στις λαϊκές διαθέσεις, είτε απέρριψαν τις εντολές του Λένιν είτε τις προσάρμοσαν ώστε να ταιριάζουν στην επικρατούσα κατάσταση. Αν δεν είχε συμβεί αυτό, πιθανότατα οι Μπολσεβίκοι θα είχαν αποτύχει. Σύμφωνα λοιπόν μ΄αυτή την εκτίμηση, ο Κόκκινος Οκτώβρηςστην Πετρούπολη ήταν σε μεγάλο βαθμό αυθεντική έκφραση των λαϊκών δυνάμεων, καθώς και μια πολύπλοκη πολιτική μάχη και στρατιωτική αναμέτρηση, στην οποία είχε κριθεί η μοίρα της Προσωρινής Κυβέρνησης - όχι όμως και η σύνθεση και ο χαρακτήρας του νέου επαναστατικού σοβιετικού καθεστώτος - πριν από το ίδιο το στρατιωτικό κίνημα, που προτάσσουν οι περισσότερες ιστορικές ερμηνείες.

Έχει αλλάξει σημαντικά η ερμηνεία μου για τη νίκη των Μπολσεβίκων στην Πετρούπολη; Η απάντηση είναι όχι, κατά βάση όχι. Αν μπορούσα, θα άλλαζα τον τίτλο του πρώτου μου βιβλίου, Προοίμιο στην Επανάσταση. Από την απόσταση ενός ολόκληρου αιώνα, η εξέγερση του Ιούλη, αλλά ακόμα και οι επαναστάσεις του Φλεβάρη και του Οκτώβρη, εμφανίζονται σαν αποφασιστικά στάδια μιας μεγαλειώδους, θεμελιακής πολιτικής και κοινωνικής διαδικασίας, που το σωστό θα ήταν να την ονομάσουμε Μεγάλη Ρωσική Επανάσταση. Η πρόσβαση σε ρωσικά αρχεία και σε σχετικά πρόσφατα δημοσιευμένες συλλογές ντοκουμέντων, καθώς και σε ακαδημαϊκές μονογραφίες, έχει ρίξει καινούργιο φως κι έχει πλουτίσει σημαντικά τη γνώση μας πάνω σε διαχρονικά παραμελημένες πτυχές του θέματος, όπως η Επανάσταση του 1917 στις επαρχίες· έχει εισφέρει πολύτιμες καινούργιες λεπτομέρειες στα όσα ξέρουμε για επιμέρους εξελίξεις στο κέντρο της Ρωσίας. Ωστόσο αυτά τα νέα στοιχεία δεν έχουν κλονίσει τη συνολική μου αντίληψη για τη σημασία των δύο βασικών παραγόντων που εξηγούν πώς νίκησαν οι Μπολσεβίκοι: της δομής του Μπολσεβίκικου Κόμματος και της λαϊκής προσήλωσης στη δημοκρατική σοβιετική εξουσία.