Οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους αφηγηματικά όντα. Αφηγούμαστε ιστορίες δικές μας ή των άλλων, και τις λέμε με τον δικό μας ιδιαίτερο τρόπο. Επίσης, γινόμαστε ακροατές αφηγήσεων. Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να μιλήσουν, να μοιραστούν, να ακούσουν, να επικοινωνήσουν αυτά που βίωσαν ή βιώνουν, και να τα μεταλαμπαδεύσουν, ιδιαίτερα αν πρόκειται για σημαντικά ιστορικά γεγονότα.
Ένα τέτοιο τρόπο αφήγησης έχουν τα Απομνημονεύματα και οι Μαρτυρίες.
Όμως, ποιοι γράφουν απομνημονεύματα; Για ποιο λόγο τα γράφουν; Τι είναι αυτό που τους παρακινεί; Τι θέλουν να διασώσουν;
Αυτά είναι κάποια από τα ερωτήματα, που σου γεννώνται βλέποντας την Έκθεση του Ιδρύματος της Βουλής, με τίτλο, «Εγώ την αλήθεια…» (έως 30-42022), η οποία έχει ως θέμα τα Απομνημονεύματα που συνέγραψαν οι πρωταγωνιστές της Επανάστασης του 1821.
Σύμφωνα με το ενημερωτικό σημείωμα, «Το απομνημόνευμα είναι η γραπτή αφήγηση συνήθως ιστορικών γεγονότων, τα οποία ο συγγραφέας βίωσε ως πρωταγωνιστής ή παρατηρητής. […] Ωστόσο, πρόκειται περισσότερο για προσωπική και υποκειμενική εκδοχή των γεγονότων, που συνήθως αποσκοπεί να δικαιώσει τον συγγραφέα. Μολαταύτα, το απομνημόνευμα αποτελεί πολύτιμη πηγή για την επιστημονική ιστοριογραφία, ενώ σε μερικές περιπτώσεις αποτελεί σημαντικό γλωσσικό τεκμήριο ή και επίτευγμα λογοτεχνικού ύφους». Επιπλέον, θα συμπλήρωνα ότι το Απομνημόνευμα λειτουργεί ταυτόχρονα και παιδαγωγικά, επειδή μέσω της αφήγησης και των περιπετειών των πρωταγωνιστών του, προσπαθούν οι μεταγενέστεροι να αποφύγουν λάθη του παρελθόντος, να γίνουν σοφότεροι ή ακόμη και να καταλάβουν την ανάγκη ενός καλύτερου κόσμου. Σε συνδυασμό με τις ιστορικές μελέτες συμβάλλουν στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης. Διαφέρουν από την Μαρτυρία στο ότι αυτή συνδέεται με το αποδεικτικό στοιχείο, συνήθως απλών ανθρώπων, οι οποίοι υπήρξαν μάρτυρες τραγικών γεγονότων, όπως ένας πόλεμος, μια γενοκτονία, μια καταστροφή, σφαγές, βιασμοί, βασανισμοί, κακουχίες, διώξεις, ή ακόμη και μορφών αλληλεγγύης, κ.λπ.
Στα καθ’ ημάς, τέτοιες μαρτυρίες έχουμε για τη Μικρασιατική Καταστροφή, την Κατοχή, τις εκτελέσεις, την πείνα και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, τον εμφύλιο, τη Μακρόνησο, τα βασανιστήρια της Χούντας των συνταγματαρχών (1967-74), την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973, το πραξικόπημα του Ιωαννίδη στην Κύπρο το 1974 και την εισβολή της Τουρκίας σ’ αυτή, κ.λπ. Οι Μαρτυρίες περιλαμβάνουν τόσο τις τραγικές στιγμές που βίωσαν οι άνθρωποι όσο και το φρόνημα αγωνιστικότητας, θάρρους και μαχητικότητας που επέδειξαν πολλοί από αυτούς που συμμετείχαν σε αυτά τα κομβικά ιστορικά γεγονότα. Μάλιστα, τέτοιου τύπου γεγονότα είχαν, πολλές φορές, τραυματική εμπειρία, η οποία ως τέτοια εγγράφεται στη συλλογική μνήμη και ιστορία, ενώ μεταδίδεται από γενιά σε γενιά, δημιουργώντας μια συλλογική ταυτότητα, αλλά και μια συναισθηματική λειτουργία. Διότι, μαζί με τον αφηγητή έχουμε κι άλλες φωνές που μιλούν μέσω αυτού (πολυφωνικός εαυτός). Υπό αυτή την έννοια, ο αφηγητής, θεωρεί ότι είναι και μια οφειλή και ένα ιερό καθήκον τόσο προς τον εαυτό του όσο και προς αυτούς που χάθηκαν, αλλά και ως χρέος στις παρούσες και μεταγενέστερες γενιές να μεταφέρει την εμπειρία του.
Λαμβάνοντας υπόψη τα προαναφερθέντα, μπορούμε να πούμε ότι τα Απομνημονεύματα, στην προκειμένη περίπτωση των αγωνιστών του 1821, αποτελούν βασική πηγή της ιστορίας της Επανάστασης, της διατήρησης της ιστορικής μνήμης, αλλά και βιωμένη μαρτυρία της εμπειρίας όπως την έζησαν και την εξέλαβαν οι ίδιοι, διατρανώνοντας συγχρόνως και τη συμμετοχή τους σ’ αυτή. Αφηγούνται σκηνές από την καθημερινότητα πριν και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, την προπαρασκευή της, την καταπίεση, τους διωγμούς κ.λπ.
Στην εν λόγω Έκθεση, οι πηγές και τα τεκμήρια για την Επανάσταση του 1821 είναι πολλά και ποικίλα, δημόσια και ιδιωτικά, όπως έγγραφα, προικοσύμφωνα, συμβόλαια, αλληλογραφία, εφημερίδες, ημερολόγια, έργα τέχνης, αντικείμενα της καθημερινής ζωής, πολεμικές εξαρτήσεις, τραγούδια, εκδόσεις, αφηγήσεις, Απομνημονεύματα, κ.λπ. Βέβαια, τα Απομνημονεύματα Ελλήνων και φιλελλήνων, και οι αφηγήσεις έχουν μια ξεχωριστή θέση. Τα 21 επιλεγμένα Απομνημονεύματα, που παρουσιάζονται με τη σειρά που είδαν το φως της δημοσιότητας, δηλαδή με κέντρο την πρώτη τους έκδοση, αναδεικνύουν την ιδιαιτερότητα του καθενός από τα πρόσωπα που τα συνέγραψαν. Γι’ αυτό υπάρχει και σχετικό βιογραφικό των συγγραφέων, όπως και πληροφορίες για την διαδρομή του κάθε απομνημονεύματος.
Αυτά και πολλά άλλα ακόμη μπορεί να ανακαλυφθούν μέσα από τη μελέτη των διαφόρων γεγονότων, έχοντας πάντα κατά νου την υπενθύμιση του Γ. Στεφανάτου ότι «Η ιστορία είναι παράγωγο του ανθρώπου, και ο άνθρωπος είναι παράγωγό της ιστορίας».
