Η ανάληψη της διακυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ

1. Οι ιστορικοί όροι γέννησης του ΠΑΣΟΚ

Στις 3 Σεπτέμβρη 1974 δόθηκε στη δημοσιότητα η Διακήρυξη ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ. Στις 15 Σεπτέμβρη 1974 έγινε έκκληση στον λαϊκό παράγοντα να αναλάβει δράση και μέσα από Επιτροπές Πρωτοβουλίας να οργανώσει το κόμμα με τη μέθοδο της Αυτοοργάνωσης. Η ανταπόκριση ξεπέρασε κάθε προσδοκία και σε σύντομο χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν παντού επιτροπές πρωτοβουλίας του ΠΑΣΟΚ, συμβάλλοντας στο να σπάσει το κλίμα φοβίας και τρομοκρατίας, που είχε επιβάλει μέχρι τότε η Δεξιά μετά τον εμφύλιο πόλεμο.

Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ αποτέλεσε ένα σταθμό που άλλαξε τα πολιτικά πράγματα της χώρας. Αποτέλεσε ένα τμήμα της πολιτικής έκφρασης του κοινωνικού και πολιτικού ριζοσπαστισμού της Μεταπολίτευσης, γι’ αυτό και γνώρισε τόσο γρήγορη ανάπτυξη.

Η για πρώτη φορά ανάληψη της διακυβέρνησης από ένα κόμμα της Αριστεράς, όπως ήταν το ΠΑΣΟΚ, το 1981, αντανακλούσε βαθιές κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες, τις οποίες η παραδοσιακή Αριστερά (ΚΚΕ και ΚΚΕ εσωτερικού) δεν μπόρεσε να εκπροσωπήσει. Αντίθετα, το ΠΑΣΟΚ μπόρεσε και έκφρασε τη διάθεση μιας σημαντικής μερίδας της ελληνικής κοινωνίας για κοινωνικές και πολιτικές μεταρρυθμίσεις με υπόσχεση τη σοσιαλιστική αλλαγή.

2. Οι προσαρμογές στην πορεία ανάληψης της κυβέρνησης

Όμως, από την πρώτη στιγμή φάνηκε η πίεση του αστισμού και των συγκροτημάτων του Τύπου στο εσωτερικό του για προσαρμογή στους κανόνες που αυτοί επέβαλλαν. Η προοπτική της ανάληψης της διακυβέρνησης της χώρας από το ΠΑΣΟΚ οδηγεί την ηγεσία του, τον Φεβρουάριο του 1978, στη διατύπωση της στρατηγικής της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας (ΕΛΕ) και σε προσαρμογή των θέσεών του και άρα σε αλλαγή όσον αφορά την πολιτική των συμμαχιών, προκειμένου να προσεγγίσει «ευρύτερα ακροατήρια».

Ουσιαστικά, με την ΕΛΕ, η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ αρχίζει να αποποιείται σταδιακά τις ριζοσπαστικές θέσεις, όπως για παράδειγμα τη Συντακτική Εθνοσυνέλευση για ένα νέο σοσιαλιστικό Σύνταγμα, και να προσανατολίζεται στη συνεργασία της εργατικής τάξης με μερίδες της αστικής τάξης στο πλαίσιο ενός «...νέου ιστορικού μπλοκ εξουσίας...», με σκοπό τη διαχείριση και τον εκσυγχρονισμό των δομών του καπιταλιστικού συστήματος.

Έτσι, όταν το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, το 1981, είχαν ήδη απονευρωθεί από τη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη τα ριζοσπαστικά χαρακτηριστικά της, καθώς επίσης η δυνατότητα διαμόρφωσης ενός σοσιαλιστικού προγράμματος ρήξεων με το αστικό σύστημα.

Ως ένα πρώτο συμπέρασμα που μπορούμε να εξάγουμε από τα παραπάνω είναι ότι οι πολιτικές και κοινωνικές συμμαχίες για ένα αριστερό κόμμα είναι βεβαίως αναγκαίες, όμως, με την προϋπόθεση ότι θα γίνονται στη βάση ενός προγράμματος με συγκεκριμένες κοινωνικές αναφορές, ταξικά προσδιορισμένου, το οποίο ναι μεν θα προβάλει μέτρα που θα λαμβάνουν υπόψη αιτήματα μερίδων των αγροτών και των μικροαστών, αλλά δεν θα χάνει από τον κοινωνικό του ορίζοντα τη σοσιαλιστική προοπτική. Μόνο έτσι μπορούν να εξασφαλισθούν οι σχέσεις εκπροσώπησης και να ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι που υπάρχουν εξαιτίας της πολυσυλλεκτικότητας. Αλλιώς ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργηθεί αστάθεια και χωρίς αρχές συμβιβασμοί, προκειμένου να μη διαταραχθούν οι ισορροπίες.

3. Η ανάληψη της διακυβέρνησης το 1981

Η 18η Οκτώβρη 1981 ήταν μια νίκη για το λαϊκό κίνημα. Το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε την κυβέρνηση με ποσοστό 48% και 172 βουλευτές, ενώ μαζί με τις υπόλοιπες δυνάμεις της Αριστεράς διέθεταν ένα ποσοστό της τάξης του 60%, δηλαδή μια απόλυτη πλειοψηφία. Οι τομές, που πραγματοποίησε η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ, ήταν σημαντικές στη μετέπειτα διαμόρφωση του πολιτικού και κοινωνικού χάρτη στην Ελλάδα. Ήρθαν στο προσκήνιο λαϊκά στρώματα που μέχρι τότε δεν είχαν καμία πολιτική παρέμβαση και συμπαρατάχθηκαν δυναμικά μαζί του.

Όμως, από το κυβερνητικό του πρόγραμμα, το λεγόμενο «Συμβόλαιο με το λαό», οι βασικές δεσμεύσεις όσον αφορά την κοινωνικοποίηση των βασικών τομέων παραγωγής, δηλαδή την επαγγελία της σοσιαλιστικής αλλαγής και τη ρήξη με την άρχουσα τάξη, ουδέποτε πραγματοποιήθηκαν.

Βέβαια, έγιναν αρκετά όσον αφορά βασικά αστικοδημοκρατικά ζητήματα, όπως η κατάργηση του εμφυλιοπολεμικού κράτους, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, η βελτίωση του οικογενειακού δικαίου, το Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ), ο εκσυγχρονισμός της εργατικής νομοθεσίας, αυξήσεις στους μισθούς, η Αυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή, ο Οργανισμός Ανασυγκρότησης Προβληματικών Επιχειρήσεων κλπ., διατηρώντας συμπαγή την κοινωνική συμμαχία που εκπροσωπούσε.

Το λεγόμενο μπλοκ των «μη προνομιούχων» είχε πλέον συγκροτηθεί και η μετέπειτα εξελίξεις έδειξαν ότι η συνεκτικότητά του ήταν ιδιαίτερα δυνατή. Για μια μεγάλη περίοδο το ΠΑΣΟΚ έγινε απόλυτα κυρίαρχο στην πολιτική σκηνή και αυτό διατηρήθηκε μέχρι που αποφάσισε να υλοποιήσει τα Μνημόνια, διαρρηγνύοντας έτσι πλήρως και δια παντός τις σχέσεις πολιτικής εκπροσώπησης με την πλειονότητα των εργατικών-λαϊκών στρωμάτων.

4. Οι αιτίες της ενσωμάτωσης του ΠΑΣΟΚ στο σύστημα

Στο ΠΑΣΟΚ από την αρχή, έστω και με καλυμμένο τρόπο, συγκρούονταν κοινωνικές δυνάμεις με διαφορετικούς πολιτικούς προσανατολισμούς. Από τη μια ήταν τα εργατικά στρώματα, τα οποία είχαν ριζοσπαστικές διαθέσεις, ενώ από την άλλη ήταν τα μικροαστικά στρώματα, τα οποία ναι μεν είχαν μετακινηθεί προς τα αριστερά, εξακολουθούσαν όμως να μεταφέρουν τις αστικές και μικροαστικές αντιλήψεις στο εσωτερικό του. Η επικράτηση των αστικών απόψεων σε βάρος των σοσιαλιστικών έγινε μέσα από  μακροχρόνιες συγκρούσεις, διαγραφές, αποχωρήσεις και διασπάσεις στο εσωτερικό του, όπου οι σοσιαλιστικές ιδέες, μέσα από αυτήν την αντιπαράθεση, τελικά ηττήθηκαν.   

Η κατάληξη του ΠΑΣΟΚ σε μηχανισμό διαχείρισης του συστήματος αποτελεί την πιο τρανή απόδειξη ότι δεν μπορεί να υπάρξει διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό, έστω και με «ειρηνικό δρόμο», χωρίς ρήξη με τον αστισμό και το κράτος. Η λογική των συνεχών προσαρμογών οδήγησε το ΠΑΣΟΚ και τις κυβερνήσεις του σε υποχωρήσεις και συμβιβασμούς και τελικά στην πλήρη ενσωμάτωσή του στο σύστημα.

Η κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου έθεσε και τα όρια αυτού του εγχειρήματος, οδηγώντας το ΠΑΣΟΚ –από το 1986 και εξής– στη σταδιακή μετάλλαξή του. Το κεφάλαιο επέβαλε την προσαρμογή θεσμών, σχέσεων και μηχανισμών στις ανάγκες ανασυγκρότησής του, που το ΠΑΣΟΚ υπηρέτησε με συνέπεια.

5. Κάποια πρώτα συμπεράσματα

Κάνοντας έναν απολογισμό της πορείας του ΠΑΣΟΚ είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι από την ιδρυτική Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη 1974 δεν υπήρξε ούτε μία παράγραφος που να υλοποιήθηκε. Ούτε από το ΝΑΤΟ έφυγε η Ελλάδα, ούτε από την Ευρωπαϊκή Ένωση αποδεσμεύτηκε, ούτε έγινε ο χωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος και φυσικά δεν άλλαξαν οι σχέσεις παραγωγής, άρα δεν επήλθε ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας που επαγγελόταν.

Το ΠΑΣΟΚ δεν έμεινε αυτό που ξεκίνησε. Σταδιακά, έκοψε κάθε δεσμό με τους στόχους της εργατικής τάξης για αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, κοινωνικοποίηση, αυτοδιαχείριση και σοσιαλισμό. Ο γραφειοκρατικός έλεγχος του κόμματος από την εκάστοτε ηγετική ομάδα, η ταύτισή του με το κράτος, η αποποίηση κάθε ίχνους αναφοράς στο σοσιαλισμό, η προσαρμογή στο σύστημα και τον νεοφιλελευθερισμό και η εξάλειψη κάθε δυνατότητας της βάσης να επηρεάσει τις αποφάσεις του κόμματος αλλοίωσαν την κοινωνική του φυσιογνωμία, με συνέπεια να επικρατήσουν η εσωτερική αντεπανάσταση και τελικά να επέλθει η μετάλλαξή του σε καθαρά αστικό κόμμα.

Τα αποτελέσματα της εξέλιξης του ΠΑΣΟΚ, από κόμμα της νέας Αριστεράς σε αστικό κόμμα υπό διάλυση, είναι πλέον σε όλους φανερά και τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν είναι εξόχως διδακτικά για το πώς ένα κόμμα, πάλι της Αριστεράς, όπως είναι ο ΣΥΡΙΖΑ, μεταλλάχτηκε με ταχύτατους ρυθμούς, από την στιγμή που αποφάσισε να υλοποιήσει τη στρατηγική των εκ δεξιών αντιπάλων του.

*Ο Δ. Κατσορίδας είναι συγγραφέας του βιβλίου, με τίτλο: «ΠΑΣΟΚ: από την αλλαγή στη μετάλλαξη. Γέννηση-Πορεία-Καμπή-Συντηρητική Στροφή», εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2006. 

Δημοσιεύτηκε στην "Εργατική Αριστερά", φύλλο 369 (12/12/16).