Οι πρακτικές του ISIS δεν είναι ούτε προνεωτερικές, όπως θα ήθελε μια αφήγηση σύγκρουσης πολιτισμών, ούτε μετανεωτερικές και μεταμοντέρνες, όπως θα ήθελε μια αφήγηση πεσιμιστικής και τελικά παραλυτικής καταγγελίας των ανθρωπολογικών ή ψυχολογικών συνεπειών του ύστερου καπιταλισμού.
Οι πρακτικές του ISIS, η «τυφλή» βία, οι δημόσιοι αποκεφαλισμοί, οι μαζικές εκτελέσεις κλπ, είναι, πιστεύω, τυπικά νεωτερικές. Πρόκειται για τελετουργικές υπερβολές της εξουσίας, αρκετά συνηθισμένες στον δυτικό και σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν είναι καινοφανείς πρακτικές, η ερμηνεία τους δεν χρειάζεται να είναι καινοφανής και η απάντησή μας δεν χρειάζεται ούτε κι αυτή να είναι καινοφανής, και για την ακρίβεια είναι μια απάντηση που δίνεται ήδη. Είναι μια απάντηση που δίνεται στη Ροζάβα και όπου χτυπάει η καρδιά της ελευθερίας, του εργατικού και κοινωνικού κινήματος, των ανδρών και των γυναικών που μάχονται με κάθε μέσο τη θρησκεία, το κράτος και τον καπιταλισμό.
Εν προκειμένω, έχει ενδιαφέρον να στηριχθούμε στον Φουκώ, για να υπάρχει πεδίο συζήτησης και με την αντίθετη άποψη. Ο Φουκώ έχει αφιερώσει στο ζήτημα ορισμένες λαμπρές σελίδες στις παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, που κυκλοφόρησαν με τον τίτλο «Οι μη κανονικοί»[1]. Μελετάει εκεί τις μεγάλες σκηνές μαρτυρίου που έχουν να κάνουν με τη φύση της εξουσίας που ασκείται, με την τελετουργική υπερβολή ως συνέπεια μιας ορισμένης λειτουργίας και αντίληψης περί δικαιοσύνης και όχι με την προνεωτερικότητα ή τη μετανεωτερικότητα. Σημειώνει ότι «Εξακολουθούμε να βρίσκουμε παραδείγματα της αυτής τελετουργικής υπερβολής της εξουσίας στα τέλη του 17ου αιώνα» [2], και αναφέρεται στη μασόλα. Στη μασόλα το ενδιαφέρον είναι ότι η τελετουργική επίδειξη της χωρίς όρια εξουσίας συνεχίζεται και μεταθάνατον. Έτσι, «Αφού πρώτα ο δυστυχής έχει πέσει νεκρός, τότε ο εκτελεστής:
o οποίος έχει ένα μεγάλο μαχαίρι, του κόβει το λαιμό και γεμίζει αίματα, δημιουργώντας ένα θέαμα φρικτό να το βλέπει κανείς. Του σκίζει τα νεύρα με δύο τανάλιες και ύστερα του ανοίγει την κοιλιά, από όπου ξεριζώνει την καρδιά, το συκώτι, τη σπλήνα, τα πνευμόνια, τα οποία καρφώνει σε γάντζους και τα κόβει και τα τεμαχίζει σε κομμάτια, τα οποία κρεμάει σε άλλους γάντζους, καθώς τα κόβει, όπως γίνεται και με ένα ζώο. Όποιος αντέχει ας κοιτάξει.» [3]
Αυτά, που συμβαίνουν σε μια κεντρική πλατεία, δεν συμβαίνουν ούτε προνεωτερικά ούτε και μετανεωτερικά και είναι ίσως εντυπωσιακότερα ακόμη και από τις πρακτικές του ISIS. Αλλά δεν χρειάζεται να πάμε τόσο μακριά για να βρούμε παραδείγματα δημόσιας, τελετουργικής επίδειξης της βίας, με όρια και χωρίς. Αυτό το κάνουμε μόνο για να δείξουμε τον νεωτερικό χαρακτήρα αυτών των πρακτικών. Αν θέλαμε απλώς να δείξουμε το μη καινοφανές και σύγχρονο, θα μπορούσαμε να πάμε στην Κίνα του σήμερα. Το 2014, μόλις πέρσι δηλαδή, η Κίνα εκτελεί τρεις ανθρώπους σε στάδιο γεμάτο θεατές. [4] Ή θα μπορούσαμε να κοιτάξουμε τις φωτογραφίες βασανιστηρίων από το Γκουαντάναμο, που κυκλοφορούν ελεύθερα στο διαδίκτυο. [5]
Συνεπώς, εκτός από τη δικαιοσύνη, υπήρχε και εξακολουθεί να υπάρχει η τιμωρία. Εκτός από μια θετική τροπικότητα της εξουσίας που επιχειρεί να ρυθμίσει με βάση κυρίαρχες κοινωνικές σημασίες, υπάρχει και μια αρνητική που επιχειρεί απλώς να επιβάλει και να επιβεβαιώσει τον εαυτό της, να απορρυθμίσει, να εκμηδενίσει, να ερημοποιήσει και να μετατρέψει τα πάντα σε αδρανή και εύπλαστα υλικά κάτω από την κυριαρχία της.[6] Υπό την έννοια αυτή, το μέγεθος της κτηνωδίας της εκάστοτε εξουσίας έχει σχέση αντιστρόφως ανάλογη με τον βαθμό δημοκρατικής της νομιμοποίησης. Διότι η εξουσία που αντλεί τη νομιμοποίησή της από την κοινωνία δεν χρειάζεται τη γυμνή και απεριόριστη βία. Όσο πιο αυτόνομη και δημοκρατική είναι μια κοινωνία, τόσο μικρότερο είναι το περίσσευμα θηριωδίας που απαιτεί η οικονομία της εξουσίας.
Συνεπώς, το περίσσευμα θηριωδίας του ISIS δεν αποτελεί θλιβερό προνόμιο του ισλαμικού φονταμενταλισμού αλλά κανόνα κάθε ριζικά ετερόνομης και βαθύτατα αντιδημοκρατικής εξουσίας. Η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία δίνει το ανθρώπινο σχετικά κώνειο –και όχι σε δημόσια θέα- ήδη από τον 4ο αιώνα προ Χριστού. Ας δούμε αντιθέτως την τιμωρία του δολοφόνου του Γουλιέλμου της Οράγης, σε ευρωπαϊκό έδαφος, στα τέλη του 16ου αιώνα, ο οποίος βασανίστηκε δημόσια για 18 μέρες:
«Την πρώτη μέρα οδηγήθηκε στην πλατεία, όπου βρέθηκε αντιμέτωπος με ένα καζάνι βραστό νερό, στο οποίο του βούτηξαν το χέρι που διέπραξε το έγκλημα. Την επομένη του έκοψαν το χέρι, και αφού έπεσε στα πόδια του, το έσπρωχνε διαρκώς με το πόδι πάνω κάτω στο ικρίωμα. Την τρίτη ημέρα του έστριψαν τις τανάλιες από μπροστά στις θηλές και το μπράτσο και στα οπίσθια, και έτσι ασταμάτητα βασανίστηκε αυτός ο άνθρωπος, για διάστημα δεκαοχτώ ημερών, και την τελευταία μέρα τον ανέβασαν στον τροχό και τον αλυσόδεσαν. Μετά από έξι ώρες ζητούσε ακόμη νερό και δεν του έδιναν. Τελικά, ο δήμιος κλήθηκε να τον αποτελειώσει και να τον στραγγαλίσει, ώστε να πάψει να βασανίζεται η ψυχή του.» [7]
Ή μήπως είναι προτιμότερο να κάνουμε ένα χρονικό άλμα, να έρθουμε στη χώρα μας και να θυμηθούμε τις πυραμίδες με κεφάλια ανταρτών; Είναι 1948 στα Τρίκαλα, όταν το κεφάλι του Βελουχιώτη και του Τζαβέλλα εκτίθενται σε φανοστάτη μέσα στην πλατεία. Τι ήταν αυτό; Μετανεωτερικότητα και μεταμοντέρνο θέαμα; Όχι, νεωτερικό, νεωτερικότατο θέαμα, εκδικητική μανία μιας αυθαίρετης εξουσίας που επιζητούσε να επιβληθεί, αυτό ήταν. [8]
Νομίζω ότι μπορούμε να καταλάβουμε πολύ καλύτερα το ISIS στο πλαίσιο μιας τέτοιας γενεαλογίας της αυθαίρετης εξουσίας. Είναι μια αυθαίρετη εξουσία που επιδιώκει να στεριώσει με τα μέσα κάθε αυθαίρετης εξουσίας. Ταυτόχρονα, είναι μια θεοκρατία, μια ετερόνομη κοινωνική οργάνωση, όπου το μέτρο του εγκλήματος δεν είναι η κοινωνία αλλά ο Θεός. Κάθε έγκλημα έχει αποδέκτη τον Θεό, κάθε έγκλημα τιμωρείται ως έγκλημα κατά του Θεού, και είναι συνεπώς απείρως φρικιαστικό και συνεπάγεται απείρως κτηνώδη τιμωρία. Ούτε κι είναι παράξενο που μια τέτοια εξουσία κατορθώνει με αυτή τη μηχανική να μετατρέπει ανθρώπους σε εργαλεία σε όλον τον κόσμο. Κοινότοπο είναι. Κοινότοπο είναι το κακό. Οι φονιάδες και οι βασανιστές ήταν πάντα τα παιδιά της διπλανής πόρτας.
Δεν χρειάζεται όλα τα κείμενα να κάνουν μια συνολική τοποθέτηση. Ούτε χρειάζεται να κλείνουν με αυτονόητες επικλήσεις στον αγώνα για κοινωνική απελευθέρωση. Αυτή είναι μάλλον από τις φορές που αρμόζει να δούμε τα πράγματα ψυχρά. Ψυχρή είναι η βαθιά οργή. Ψυχρή όπως και όλες οι νεωτερικές μηχανές παραγωγής και αναπαραγωγής της εξουσίας.
1. Φουκώ Μισέλ, Οι μη κανονικοί, μτφρ. Σωτήρης Σιαμανδούρας. Αθήνα, Εστία, 2010 (1999).
2. Ibid., σ. 171.
3. Loc.cit.
4. Πηγή, Διεθνής Αμνηστία: http://www.amnesty.org.gr/death-penalty-2014.
5. Για παράδειγμα:
6. Τέτοιο παράδειγμα εργαλειακής χρήσης της βίας βρίσκουμε ήδη στα θεμέλια της νεωτερικότητας. Ο θαυμασμός του Μακιαβέλι για τον τρόπο που ο Βοργίας εκθέτει σε δημόσια θέα, σε δύο κομμάτια, το σώμα του Ρεμίρο, είναι πολύ χαρακτηριστικός. Βλ. Σιαμανδούρας Σωτήρης, Νικολό Μακιαβέλι: Αμηχανία και Μηχανική. Ελευθερία και πολιτικός χρόνος στα θεμέλια της νεωτερικότητας, Αθήνα, Εξάρχεια, 2015, σ. 196 κ.εξ.
7. Φουκώ Μισέλ, Οι μη κανονικοί, loc.cit.
8. Αυτή η ιστορική φωτογραφία:
