Ο Μάικλ Ρόμπερτς για τη Ρόζα Λούξεμπουργκ*

Η συμβολή της Λούξεμπουργκ στις σοσιαλιστικές ιδέες και στον αγώνα για την αντικατάσταση του καπιταλισμού είναι πολυποίκιλη και δεν μπορεί να χωρέσει σε ένα σύντομο άρθρο. Γι' αυτό δεν θα επιχειρηθεί μια ολοκληρωμένη αποτίμηση του έργου της. Αντ' αυτού, θα σχολιαστεί η συμβολή της στη μαρξιστική πολιτική οικονομία και θα προταθούν κάποιες πολύ χρήσιμες κριτικές του έργου της.

Από τη δεκαετία του 1970 κυκλοφορούν συγκεντρωμένα έργα στα γερμανικά. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα νέο ολοκληρωμένο έργο στα αγγλικά, με την επιμέλεια του Peter Hudis, σε δεκατέσσερις τόμους[1]. Όπως εξηγεί ο Hudis σε άρθρο του στο Solidarity 356[2], "δεδομένου του χρόνου, της φροντίδας και της προσοχής που [η Λούξεμπουργκ] έδωσε στην ανάπτυξη των μεγάλων οικονομικών έργων της, είναι λογικό να ξεκινήσουμε με τη συνεισφορά της στο πεδίο της μαρξικής οικονομίας, η οποία γεμίζει περίπου 1200 σελίδες των δύο πρώτων τόμων".

Τα τέσσερα βιβλία της Λούξεμπουργκ (τρία δημοσιευμένα και ένα μεγαλύτερο που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ) αφορούν στην οικονομική θεωρία. Αυτά είναι Η βιομηχανική ανάπτυξη της Πολωνίας, Η συσσώρευση του κεφαλαίου, η Αντικριτική και η Εισαγωγή στην πολιτική οικονομία.  Ήταν μια τρομερή οικονομολόγος, η οποία μάλιστα θεωρούσε ότι τα οικονομικά ήταν ο τομέας της. Το πιο διάσημο έργο της είναι Η συσσώρευση του κεφαλαίου, στο οποίο επιχειρεί να αντικρούσει τις ρεφορμιστικές απόψεις των Μπερνστάιν και Κάουτσκι, των γερμανών σοσιαλδημοκρατών ηγετών, ότι ο καπιταλισμός δεν θα "κατέρρεε", καθώς και τη θεωρία του Ρούντολφ Χίλφερντινγκ, του αυστριακού μαρξιστή, ότι ο μονοπωλιακός και χρηματοπιστωτικός καπιταλισμός θα παρείχε έναν βαθμό σταθερότητας στην καπιταλιστική συσσώρευση.

Όπως είναι γνωστό στους μαρξιστικούς κύκλους, η Λούξεμπουργκ προσπάθησε να αντικρούσει αυτές τις απόψεις στο βιβλίο της, υποστηρίζοντας ότι υπάρχει μια εγγενής τάση της καπιταλιστικής συσσώρευσης, η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών να υπερβαίνει την αγορά. Κατά την άποψή της, αυτό έδειχνε γιατί ο καπιταλισμός οδηγούσε σε κρίσεις, ενώ εξηγούσε επίσης την ιμπεριαλιστική επέκταση. Για να αποφύγει τις κρίσεις υπερπαραγωγής στο εσωτερικό, ο καπιταλισμός αναγκάστηκε να αναζητήσει νέες αγορές στο εξωτερικό και να βρει αγοραστές για τα προϊόντα του στις μη καπιταλιστικές περιοχές του κόσμου.

Υποστήριξε ότι η ανάλυση του Μαρξ για τις κρίσεις υστερούσε σε αυτό το σημείο.  Ο Μαρξ είχε αποτύχει να δει στα σχήματα αναπαραγωγής του, στον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου, ότι αυτή ήταν η έσχατη αιτία των κρίσεων, δηλαδή η υπερπαραγωγή κεφαλαιακών αγαθών σε σχέση με τη ζήτηση (τόσο από τους καπιταλιστές όσο και από τους εργάτες στις ιμπεριαλιστικές χώρες), η οποία ανάγκαζε τον καπιταλισμό να βρει αυτή τη ζήτηση στους αγρότες των μη καπιταλιστικών αποικιών.

Δεν φοβήθηκε να τα βάλει με τον Μαρξ καθώς και με άλλους κορυφαίους θεωρητικούς. Όπως καταλήγει στην Αντικριτική: "Ο μαρξισμός δεν αποτελείται από λίγα πρόσωπα που αναγνωρίζονται μεταξύ τους ως "ειδικοί" και που οι μάζες πρέπει να τους υπακούν τύφλα, λες και είναι πιστοί του Ισλάμ. Ο μαρξισμός είναι μια επαναστατική θεώρηση του κόσμου που πρέπει πάντα να αγωνίζεται για νέα γνώση και νέες ανακαλύψεις[...] Η ζωτική του δύναμη διατηρείται καλύτερα μέσα στη διανοητική σύγκρουση της αυτοκριτικής και μέσα στους κεραυνούς και στις αστραπές της ιστορίας".

Υπάρχουν πολλές αποτελεσματικές κριτικές των θέσεων της Λούξεμπουργκ […] Θα έλεγα ότι η πιο αποτελεσματική κριτική της θεωρίας της για τις κρίσεις προήλθε από τον Χένρικ Γκρόσμαν. Ο Γκρόσμαν αναγνώρισε το έργο της Λούξεμπουργκ. Συμφωνεί ότι η επέκταση του ιμπεριαλισμού οφείλεται στο ότι το καπιταλιστικό σύστημα είναι επιρρεπές στις οικονομικές κρίσεις. Διαφοροποιείται όμως από τη Λούξεμπουργκ στο ότι ο ιμπεριαλισμός ήταν ο παράγοντας που αντιστάθμιζε την πτωτική ταση του ποσοστού κέρδους και όχι η ανάγκη του καπιταλισμού να βρει αγορές για υπερπαραγωγή. Ο ιμπεριαλισμός ήταν ένας παράγοντας που αντιστάθμιζε τη βαθύτερη αιτία των κρίσεων και της "κατάρρευσης" της καπιταλιστικής παραγωγής, η οποία ήταν η τάση του ποσοστού κέρδους του κεφαλαίου να μειώνεται με την πάροδο του χρόνου.

Ο Λένιν ήταν επίσης επικριτικός απέναντι στην εξήγηση της Λούξεμπουργκ για τον ιμπεριαλισμό.  Στο περίφημο βιβλίο του για τον ιμπεριαλισμό[3], υποστηρίζει ότι ο τελευταίος είναι η συνέπεια της ανάγκης του καπιταλισμού να εξάγει κεφάλαιο, η οποία προκύπτει "από το ότι σε μερικές χώρες ο καπιταλισμός έχει γίνει "υπερώριμος" και (λόγω της καθυστερημένης κατάστασης, της γεωργίας και της φτώχειας των μαζών) "το κεφάλαιο δεν μπορεί να βρει πεδίο για κερδοφόρες επενδύσεις".  Ο Γκρόσμαν προχώρησε περισσότερο από τον Λένιν: "[Γ]ιατί", τότε, "δεν μπορούν να βρεθούν κερδοφόρες επενδύσεις στην πατρίδα;[...] Το φαινόμενο της εξαγωγής κεφαλαίου είναι τόσο παλιό όσο και ο ίδιος ο σύγχρονος καπιταλισμός. Το επιστημονικό καθήκον συνίσταται στην εξήγηση αυτού του φαινομένου, άρα στην ανάδειξη του ρόλου που διαδραματίζει στον μηχανισμό της καπιταλιστικής παραγωγής".

Η Λούξεμπουργκ γνώριζε από την ανάγνωση του Κεφαλαίου του Μαρξ για τον νόμο της κερδοφορίας, αν και δεν διέθετε τις σημειώσεις του Μαρξ για το Κεφάλαιο, τα Grundrisse. Απέρριψε ωστόσο τον νόμο ως άσχετο με τις καπιταλιστικές κρίσεις. Για εκείνη, ο νόμος ήταν κάτι τόσο μακροπρόθεσμο που, όπως το έθεσε περίφημα στην Αντικριτική, όταν απαντούσε σε επικρίσεις για τη Συσσώρευση του κεφαλαίου, "μένει ακόμα λίγος χρόνος για την κατάρρευση του καπιταλισμού λόγω της πτώσης του ποσοστού κέρδους, περίπου μέχρι να σβήσει ο ήλιος".

Όμως ο Μαρξ δεν έβλεπε τον νόμο της κερδοφορίας σε σχέση με τον γεωλογικό, αλλά με τον ανθρώπινο χρόνο: "Όταν ο Άνταμ Σμιθ εξηγεί την πτώση του ποσοστού κέρδους από την υπεραφθονία του κεφαλαίου, από τη συσσώρευση κεφαλαίου, μιλάει για ένα μόνιμο αποτέλεσμα και αυτό είναι λάθος.  Αντίθετα, η παροδική υπεραφθονία κεφαλαίου, η υπερπαραγωγή και οι κρίσεις είναι κάτι διαφορετικό. Μόνιμες κρίσεις δεν υπάρχουν" (στο Θεωρίες για την υπεραξία).

Ο Peter Hudis έχει προσθέσει μια ενδιαφέρουσα ανέκδοτη σημείωση για την απόρριψη του "σημαντικότερου νόμου της πολιτικής οικονομίας" του Μαρξ από τη Λούξεμπουργκ. Μου έγραψε σε ένα ηλεκτρονικό μήνυμα: "Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό είναι το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται όταν απορρίπτει τη σημασία του νόμου της κερδοφορίας [ως αιτία] των κρίσεων. Ήταν ένας ανώνυμος επικριτής της Συσσώρευσης του κεφαλαίου στη Dresdener Volkszeitung του Ιανουαρίου 1913.  Πριν από αρκετά χρόνια, όταν επιμελήθηκα τα Γράμματα της Ρόζας Λούξεμπουργκ[4] κατάφερα να εντοπίσω ότι ο συγγραφέας ήταν ο Μίραν Ισαάκοβιτς Ναχίμσον. Γεννημένος το 1880, προσχώρησε στους Μπουντιστές το 1898 και έγινε γνωστός ως ένας από τους σημαντικότερους πολιτικούς οικονομολόγους τους. Αν και σήμερα είναι σχεδόν ξεχασμένος, είχε σημαντική παρουσία εκείνη την εποχή".

Ο Hudis συνεχίζει: "Είναι αρκετά σαφές από την αλληλογραφία της Λούξεμπουργκ ότι ήταν ιδιαίτερα ενοχλημένη από την κριτική του Ναχίμσον, πράγμα που έχει ενδιαφέρον, καθώς ήταν σχεδόν ο μόνος μεταξύ των επικριτών της που την κυνηγούσε επειδή είχε παραμελήσει τον νόμο του Μαρξ για το ποσοστό κέρδους. Σε μια επιστολή της προς τον Franz Mehring τον Φεβρουάριο του 1913, γράφει: "Ο Ναχίμσον θα έτρωγε ένα χαστούκι στο πρόσωπο, αλλά αυτό μάλλον θα ήταν πολύ μεγάλη τιμή για αυτό το κάθαρμα και ειδικό στη σύγχυση". Λίγο σκληρό ακούγεται για τον οικονομολόγο του Μπουντισμού.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ δολοφονήθηκε από τα Φράικορπς υπό τον έλεγχο της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του 1919. Ο Ναχίμσον δολοφονήθηκε από την NKVD του Στάλιν το 1938. Και οι δύο, οικονομολόγοι, επαναστάτες και μαχητές του σοσιαλισμού, είχαν παρόμοια μοίρα, αν και από διαφορετικά χέρια.

*Μεταφράση [Κώστας Φωτίου] από https://thenextrecession.wordpress.com/2021/03/06/luxemburg-150/

Σημειώσεις

    1. https://www.versobooks.com/series_collections/20-the-complete-works-of-r...

    2. bit.ly/hudis-rl

    3. Ο ιμπεριαλισμός ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού, γραμμένο το 1916.

    4. https://www.versobooks.com/books/1441-the-letters-of-rosa-luxemburg