«Οι ιδέες δεν καίγονται»

Η εν λόγω ταινία κάνει μια καινοτομία: συνδυάζει τους ρόλους των ηθοποιών με την αφήγηση, με το ντοκιμαντέρ, με εικόνες από έγχρωμες λιθογραφίες, με την έρευνα, καθώς και με την ιστορική ανάλυση υπό μορφή συνεντεύξεων από τέσσερις σύγχρονους ιστορικούς (Β. Παναγιωτόπουλος, Όλγα Κατσιαρδή-Hering, Θ. Χρήστου, Β. Καραμανωλάκης).

Η ταινία ξεκινάει σε ένα τυπογραφείο του 1900, στο οποίο ετοιμάζεται η έκδοση ενός λαϊκού εικονογραφημένου αναγνώσματος, που θα είχε τον τίτλο, «Άνεμος Ελευθερίας». Αυτό δεν εκδόθηκε ποτέ και με το πέρασμα του χρόνου δείχνει να το ανακαλύπτει, στη σημερινή εποχή, μια ιστορικός τέχνης, η οποία αποφασίζει να οργανώσει μια Έκθεση αφιερωμένη σε αυτό. Ο επινοημένος ήρωας του αναγνώσματος και της ταινίας είναι ο  Ιωάννης Φίλωνας, ο οποίος είναι έμπορος και υψηλά ιστάμενος στην ιεραρχία της Φιλικής Εταιρείας, δραστηριοποιούμενος εντός και εκτός Ελλάδας. Μέσα από τη δράση του, σε συνεργασία με τον Χριστόφορο Περραιβό, επίσης Φιλικό και σύντροφο του Ρήγα, περιγράφεται πως οργανώθηκε η Επανάσταση. Δείχνει τον Φίλωνα να ταξιδεύει σε τόπους τόσο της ελληνικής διασποράς όσο και του Ελλαδικού χώρου, μεταφέροντας όχι μόνο προϊόντα, αλλά και τις ιδέες της επανάστασης, διακινώντας ταυτόχρονα φυλλάδια και βιβλία. Φεύγει αρχές του 1819 από την Οδησσό, με εμπορεύματα, ταξιδεύει στην Πόλη, φτάνει στις Κιτριές τον Μάρτη του ίδιου έτους, και συνεχίζοντας την πορεία του στον χρόνο περνάει από την Καλαμάτα, τη Ζάκυνθο, την Πάδοβα, τη Βιέννη και καταλήγει στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας, στις αρχές Οκτωβρίου 1820, όπου πραγματοποιήθηκε συνέλευση της ηγεσίας της Φιλικής Εταιρείας και αποφασίστηκε η άμεση κήρυξη της Επανάστασης.

Υπό μία έννοια, η ταινία αποκαθιστά τη δράση και το ρόλο της Φιλικής Εταιρείας, την οποία έχουμε κάπως υποτιμήσει. Εδώ να υπενθυμίσουμε ότι δημιουργήθηκε κατά τα πρότυπα των τεκτονικών στοών (Μασόνων), που δρούσαν στην Ευρώπη (όρκος, σύμβολα, ιεραρχία, αόρατη αρχή, τρόπος μύησης, συνθήματα, κ.λπ.), οι οποίες τότε έπαιζαν ένα επαναστατικό ρόλο. Μάλιστα, ο Ξάνθος ήταν τέκτονας, από παλιά, όπως λέει και ο ίδιος στα Απομνημονεύματά του. Από εκεί επηρεασμένος συνέλαβε την ιδέα για να δημιουργηθεί μία ανάλογη μυστική Εταιρεία με σκοπό την απελευθέρωση.

Αυτό που κατόρθωσε η Φιλική Εταιρεία ήταν να μετουσιώσει τη διάχυτη δυσαρέσκεια, που υπήρχε εξαιτίας της τυραννικής Οθωμανικής Διοίκησης, σε απελευθερωτικό πρόταγμα. Έτσι, κατάφερε να κινητοποιήσει όλους τους διαθέσιμους πόρους (άτομα, Καπεταναίοι σε στεριά και θάλασσα με τους στρατιώτες τους, εμπειρία, χρήματα, εξοπλισμό, δίκτυα επικοινωνίας, διπλωμάτες, διανοούμενους, και οτιδήποτε άλλο μπορούσε να φανεί χρήσιμο για την Επανάσταση), και να  δημιουργήσει μια ευρεία διαταξική συμμαχία, όπου οι κυρίαρχες τάξεις (Φαναριώτες, έμποροι, πρόκριτοι, εφοπλιστές, ανώτερος κλήρος, οπλαρχηγοί, βιοτέχνες) συνασπίζονται μεταξύ τους, συμμαχώντας ταυτόχρονα με τα πληβειακά κυριαρχούμενα στρώματα (όπως με την πολυπληθή κατηγορία των αγροτών, τους ναυτεργάτες, καθώς τους ημερομίσθιους σε βιοτεχνίες, εμπορικά καταστήματα και ναυπηγεία). Συνεπώς, παρά τις κοινωνικές πολώσεις, οι οποίες ανά διαστήματα αναφύονταν, εντούτοις για διαφορετικούς λόγους η κάθε κοινωνική ομάδα προσέβλεπε στη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους. Αργότερα ένα τμήμα της Αριστεράς (ΚΚΕ), ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1930 και μετά, θεώρησε ανολοκλήρωτη την επανάσταση και συνέδεσε την ολοκλήρωσή της με ένα ενδιάμεσο αστικοδημοκρατικό στάδιο και κατόπιν με την σοσιαλιστική επανάσταση.

Ταυτόχρονα, η ταινία δείχνει την καθημερινότητα των ανθρώπων, τον τρόπο ζωής τους, τα παζάρια, τους χορούς, τα ανομοιόμορφα ρούχα που φορούσαν, τα επαγγέλματα (γανωματήδες, τσαρουχάδες, υφάντρες, ναυτικοί, αγρότες, έμποροι, κ.λπ.), καθώς και τα προϊόντα που εμπορεύονταν (λάδι, σιτάρι, σύκα, κρασί, μετάξι, δέρματα, υφαντά, κ.ά.). Αποφεύγει επιμελώς τους φουστανελοφόρους των παλαιότερων ταινιών με τις κατάλευκες και πεντακάθαρες φουστανέλες. Διότι, στην πραγματικότητα, η φουστανέλα ήταν βρώμικη και πασαλειμμένη με χοιρινό λίπος για να είναι αδιάβροχη.

Τέλος, η ταινία δείχνει τον Φίλωνα, που, από έμπορος και απόστολος της Φιλικής Εταιρείας, μετατράπηκε σε επαναστάτη, ζώστηκε τα όπλα και πήρε μέρος σε αρκετές μάχες.

Η ελληνική Επανάσταση ήταν ένα πολύ μεγάλο κατόρθωμα, «ένα θαύμα», ένα γεγονός διεθνούς εμβέλειας, αν υπολογίσουμε ότι συντελέστηκε σε μια περίοδο κατά την οποία είχαν ηττηθεί οι ριζοσπαστικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και κυριαρχούσε η Ιερά Συμμαχία των, τότε, μεγάλων δυνάμεων (Ρωσία, Αυστροουγγαρία, Πρωσία, Αγγλία, Γαλλία), η οποία απέτρεπε με καταστολή κάθε μορφή εξέγερσης. Η ελληνική Επανάσταση ήταν η μόνη που πέτυχε εκείνη την εποχή ενάντια στη θέληση των μεγάλων δυνάμεων. Να, τι έλεγε, κατόπιν, ο Φίλωνας στοχαζόμενος: «Σκέφτομαι τώρα, χρόνια μετά, πως ότι εκάμαμε ήταν μια μεγάλη αποκοτιά. Αλλά κάπως έτσι δεν γίνονται τα θαύματα;». 

Η Επανάσταση κινδύνεψε πολλές φορές, ιδιαίτερα με την απόβαση του Ιμπραήμ, ο οποίος ενώ έκαψε τα πάντα στο διάβα του, εντούτοις, όπως πάλι λέει ο Φίλωνας «Κρατήσαμε τις ιδέες. Αυτές δεν καίγονται». Εξάλλου, αυτές δεν είναι που όταν κατακτούν τη συνείδηση των ανθρώπων γίνονται υλική δύναμη;