Θεόφιλος: ένας ανεπιτήδευτος λαϊκός ζωγράφος

Παρατηρώντας τα έργα του, γίνεται σαφές ότι η ζωγραφική του είναι επηρεασμένη και εμπνέεται από την αρχαία ελληνική μυθολογία, τους πρωταγωνιστές και ήρωες του 1821, αλλά και από αναπαραστάσεις από τις ομορφιές του ελληνικού τοπίου. Συνήθως, ο Θεόφιλος, συνόδευε τις εικόνες των έργων του με μικρά και ανορθόγραφα κείμενα, ως ένα τρόπο επεξήγησης των αναπαραστάσεων. Ίσως, επειδή οι άνθρωποι εκείνης της εποχής δεν είχαν καλή γνώση των ιστορικών γεγονότων και προσώπων. Αναφέρω κάποια από τα έργα του, που κοσμούν την Έκθεση, όπως «O Περικλής από της Πνυκός Δικιολογών χάριν της Ακροπόλεως Δαπάνας», «Ο Φρίξος επί Χρυσομάλλου κριού και η Ελλη», «Η ποιήτρια της νήσου λέσβου Σαπφώ και ο κυθαρωδός Αλκαίος», «Ο χορός του Ζαλόγγου», «Ο θάνατος του Μάρκου Βότσαρη», «Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης καταδιώκων τον Ρεσίτ πασά ή Κιουταχή ενξιφήρεις», «Διά σχυνοίου σκάλα αναβιβαζόμενος ο Ερωτόκριτος χαιρετών την αρετούσσαν» κ.λπ.

Η ζωή του ήταν δύσκολη. Έκανε ευκαιριακές δουλειές, ενώ ζωγράφιζε στους τοίχους σπιτιών και μαγαζιών για ένα πιάτο φαΐ και λίγο κρασί. Ακόμη και σήμερα διασώζονται κάποιες τοιχογραφίες στην περιοχή του Πηλίου, όπου έμεινε τα περισσότερα χρόνια, παρότι κατάγονταν από τη Μυτιλήνη. 

Ο Θεόφιλος ανακαλύφθηκε από τον τεχνοκριτικό και συλλέκτη Στρατή Ελευθεριάδη-Tériade, την περίοδο του Μεσοπολέμου, ο οποίος αναγνώρισε και πρόβαλε την αξία του έργου του, που ωστόσο έγινε γνωστό μετά το θάνατο του ζωγράφου. Όμως, η αναγόρευσή του ως συνεχιστή μιας, υποτίθεται, περιφρονημένης μακραίωνης λαϊκής παραδοσιακής δημιουργίας και μιας νέας ελληνικότητας, έγινε κυρίως από τον Σεφέρη, αλλά και τον Ελύτη. Όλα αυτά εκφράστηκαν με το τρίπτυχο, «λαϊκότητα-αυθεντικότητα-ελληνικότητα», λες και υπάρχει ένα αδιάλειπτο χρονικό συνεχές από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, χωρίς διακοπές, ρήξεις και ασυνέχειες.

Εντούτοις, ο μυθικός-μυστηριακός τρόπος, με τον οποίο προβάλλεται ο Θεόφιλος, παρακάμπτει τους κοινωνικούς όρους που παρήχθη το έργο του, ενώ «η απουσία ενδιαφέροντος για τις ιστορικές συνθήκες και τα πολιτισμικά συμφραζόμενα των τόπων που δραστηριοποιήθηκε ο Θεόφιλος ευνόησε την παραμορφωτική θεώρηση του έργου του, εγκλωβίζοντάς το σε ένα αδρανοποιημένο ‘‘ιστορικό’’ συνεχές», όπως επισημαίνει η Μαρία Μόσχου (βλ. εφ. The Art Newspaper Greece, τ. Νο 4, σελ. 33). Διότι, το σχήμα «λαϊκότητα-αυθεντικότητα-ελληνικότητα», στο οποίο βασίστηκε η κυρίαρχη αντίληψη για τον Θεόφιλο, υποβαθμίζει, επί της ουσίας, την ανεπιτήδευτη έκφραση της δημιουργίας του, στην οποία πράγματι αξίζει να δοθεί έμφαση, εφόσον ο ίδιος ως γνήσιος λαϊκός ζωγράφος δεν ήξερε καμία συγκεκριμένη τεχνοτροπία.