Συμφωνία Ε.Ε.-Τουρκίας για το προσφυγικό: υψώνοντας κι άλλο τα τείχη της Ευρώπης-Φρούριο

Η γενική κατεύθυνση της συμφωνίας δεν αποτέλεσε έκπληξη για όσους/ες παρακολουθούν στενά το προσφυγικό, αφού τους είχε προϊδεάσει πλήθος κινήσεων που οδηγούσαν μαθηματικά σε κάτι τέτοιο, όπως, μεταξύ άλλων, ο ερχομός νατοϊκών πλοίων στα νησιά του Αιγαίου, η νέα πραγματικότητα των hotspots, η ξεχωριστή κράτηση στο λιμάνι της Καβάλας μη “επιλέξιμων” μεταναστών και η μεταφορά τους με κλούβες στα προαναχωρησιακά κέντρα της Ξάνθης, του Παρανεστίου και του Φυλακίου, και το κλείσιμο των βορείων συνόρων μέρες πριν την τελική συμφωνία, με το πλήθος στην Ειδομένη να αυξάνεται διαρκώς. Η αντιμεταναστευτική ένταση των διατυπώσεών της όμως σόκαρε ακόμα και διεθνείς ΜΚΟ που μόνο για ακραίο ριζοσπαστισμό δεν μπορούν να κατηγορηθούν και των οποίων η διπλωματική τους φρασεολογία δε θα περιείχε εύκολα διατυπώσεις όπως «απάνθρωπη» ή «ιστορικών διαστάσεων πλήγμα στα δικαιώματα», αν δεν ήταν πράγματι έτσι και ακόμη χειρότερα.

Ο «βαλκανικός δρόμος» ως ήδη μακρινή ανάμνηση

Το πέρασμα προς την Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη, μέσω του οποίου έφτασαν στις χώρες που επιθυμούσαν εκατοντάδες χιλιάδες πολιτικοί και οικονομικοί πρόσφυγες, η διαδρομή που, ξεκινώντας από τα παράλια της Τουρκίας, περνούσε από τα νησιά για να συνεχίσει στην Ειδομένη, τη Γευγελή και όλα τα συνοριακά περάσματα μέσα στα Βαλκάνια, αλλά και στη συνέχεια προς Ουγγαρία, Αυστρία και πέρα, ο διάδρομος τον οποίο διέσχισαν τόσες ελπίδες και ο οποίος ένωσε τόσες αντιστάσεις και τόση αλληλεγγύη, ανήκει και με τη βούλα πια στο παρελθόν. Η πολιτική των κλειστών συνόρων νίκησε κατά κράτος, εγκλωβίζοντας στην Ελλάδα χιλιάδες ανθρώπους που στην πραγματικότητα ήθελαν να προχωρήσουν βορειότερα. Η de facto καταστολή αυτής της κίνησης πριν τη συμφωνία και το αρραγές μπλοκ των χωρών του Βίζενγκραντ, στην πραγματικότητα περιόρισε την όποια διαπραγμάτευση στο πώς θα σταματήσει η έλευση προσφύγων και προς την ίδια την Ελλάδα, πώς δηλαδή το δεδομένο εσωτερικό σύνορο εντός της ΕΕ που προϋπήρχε στην Ειδομένη θα μεταφερθεί στα διοικητικά εξωτερικά σύνορα, χτίζοντας έτσι ένα δεύτερο μετά τον Έβρο, θαλάσσιο αυτή τη φορά, στιβαρό σύνορο-φράχτη από την Τουρκία προς την Ελλάδα, υποστηριζόμενο με στρατιωτικούς, κατασταλτικούς, αλλά και διοικητικούς-νομικούς όρους.

Το εφεύρημα της «ασφαλούς τρίτης χώρας»

Το βασικό εργαλείο για να στοιχειοθετηθεί νομικά αυτή η πολιτική είναι η ανακήρυξη της Τουρκίας σε ασφαλή χώρα (αναγνώριση στην οποία είχε πρωτοστατήσει η ελληνική κυβέρνηση), ανοίγοντας έτσι το δρόμο ώστε πολιτικοί και οικονομικοί πρόσφυγες να μπορούν να επαναπροωθηθούν στην Τουρκία, από τη στιγμή που είτε χαρακτηρίζονται με τη νέα “προσεκτική” ορολογία ως “παράτυποι” (πρακτικά όλοι οι Μαγκρεμπίνοι, Πακιστανοί, Μπαγκλαντεσιανοί κ.α.) είτε θεωρείται ότι λαμβάνουν επαρκή διεθνή προστασία στην Τουρκία, πράγμα που σημαίνει ότι εν δυνάμει, Αφγανοί και Ιρακινοί, αλλά ακόμα και Σύριοι (όπως υπονοείται από το μέτρο της 1 προς 1 ανταλλαγής), θα επιτρέπεται να απελαύνονται στην «ασφαλή» γειτονική χώρα.

Θα ήταν αστείο, αν δεν ήταν τραγικό. Το όλο θέμα είναι φυσικά η Τουρκία να κάνει τον μπάτσο της Ευρώπης. Γι’ αυτό, λαμβάνει χρηματοδότηση, χαλαρώνει το καθεστώς χορήγησης βίζας στους πολίτες της και ανοίγουν προοπτικά ξανά οι ενταξιακές διαδικασίες. Παραχωρείται όμως και ο χαρακτηρισμός “ασφαλής”, σε μια χώρα που καθημερινά καταπατά δημοκρατικά δικαιώματα, που κλείνει τα άμεσα σύνορά της με την εμπόλεμη Συρία, που συμμετέχει ενεργά στη Συριακή σύρραξη, που βρίσκεται σε πόλεμο με τους Κούρδους στο εσωτερικό της (και αυτό φυσικά έχει σημασία για τη στάση της απέναντι στους Κούρδους τόσο της Συρίας, όσο και του Ιράκ) και για την οποία προκύπτουν συνεχώς ενδείξεις, αλλά και ντοκουμέντα για την υποστήριξή της στο Ισλαμικό Κράτος. Φυσικά, αυτά τα γνωρίζουν όλες οι κυβερνήσεις της ΕΕ και μέχρι πολύ πρόσφατα τα κατήγγειλαν και κουνούσαν το δάχτυλο προς την κυβέρνηση Ερντογάν. Δεν πρόκειται, λοιπόν, για μια συλλογική πλάνη, αλλά για ένα σχέδιο, ξέχειλο υποκρισίας αλλά και σκοπιμότητας. Η Ευρώπη αποδεικνύει μια ακόμα φορά (χωρίς κανείς και καμιά να πέφτει πια από τα σύννεφα) ότι οι αξίες και τα ιδανικά της είναι απλά εργαλεία, περιορισμένης μάλιστα χρήσης κι όχι σταθεροί και ακλόνητοι “πυλώνες” κάποιου δήθεν ανθρωπιστικού και φιλελεύθερου οικοδομήματος.

Η ντροπή του «1 για 1» και ο φερετζές της μετεγκατάστασης

Αποκαλυπτικά για το χαρακτήρα της συμφωνίας είναι τα όσα προβλέπονται για την κανονική έναρξη της διαδικασίας της μετεγκατάστασης από την Ελλάδα και την Ιταλία προς όλες τις χώρες της ΕΕ, σε αριθμούς που έχουν συμφωνηθεί. Έχουμε ξαναπεί, επιμένοντας σταθερά στη λογική της ελευθερίας στη μετακίνηση και του δικαιώματος στην παραμονή, ότι η μετεγκατάσταση που προβάλλεται ως μια ανθρώπινη και λογική διαδικασία, στην πραγματικότητα κρύβει καταναγκασμό και επισφάλεια για τους ίδιους τους πρόσφυγες. Μια διαδικασία που ορίζει πού θα καταλήξει κάποιος/α, ακόμα κι αν δεν είναι η επιλογή του/της, χωρίς να έχει δικαίωμα να διεκδικήσει την παραμονή του/της στη χώρα που θα ήθελε, μας βρίσκει προκαταβολικά επιφυλακτικούς, ως κι εχθρικές. Πόσο μάλλον, όταν ξέρουμε, πως αυτό μπορεί να σημαίνει εγκατάσταση σε «φιλόξενες» χώρες, όπως η Ουγγαρία, η Σλοβακία ή οι χώρες της Βαλτικής (με κανονικά νεοφασιστικά και νεοναζιστικά κόμματα να κερδίζουν έδαφος και να έχουν αναπτύξει μεγάλη δυναμική και με τις κυβερνήσεις τους να παίζουν το χαρτί της ξενοφοβίας και να ποτίζουν τους ψηφοφόρους τους με ρητορική μίσους, σιγοντάροντας τις εκεί ομάδες αγανακτισμένων ακροδεξιών που παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους), και η έννοια της ασφάλειας είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμη, κάτι που το συμμερίζονται και οι περισσότεροι πρόσφυγες, όταν ενημερώνονται για αυτή τη δυνατότητα.

Παρότι το βασικό πρόβλημα της μετεγκατάστασης είναι τα παραπάνω, υπάρχει ένα ακόμα θέμα. Η πρόβλεψη για τις σχετικές θέσεις, είναι σταγόνα στον ωκεανό των εκατομμυρίων εκτοπισμένων στην Τουρκία, ενώ ακόμα και η συμφωνημένη κατανομή είναι υπό διαρκή αμφισβήτηση (μέσω των μονομερών ενεργειών που έχουν ήδη ξεκινήσει, ειδικά μετά το χτύπημα στις Βρυξέλλες, ενεργειών δηλαδή που υποτίθεται κόπηκαν μαχαίρι με τη συμφωνία, όπως επιχαίρει η ελληνική κυβέρνηση). Ουσιαστικά, ακόμα κι αυτό το προβληματικό μέτρο, που ως προπέτασμα ανθρωπισμού ονομάζεται τεχνηέντως “ασφαλής διέλευση”, αφορά τελικά μια ελάχιστη μειοψηφία προσφύγων.

Η εικόνα συμπληρώνεται από το μέτρο της ανταλλαγής. Αυτό αναφέρεται ρητά σε Σύριους και προβλέπει ουσιαστικά ότι για κάθε Σύριο που επιστρέφεται στην Τουρκία, ένας άλλος Σύριος ή Σύρια θα εγκαθίσταται κατευθείαν σε χώρα της Ευρώπης. Πλείστα όσα τα αδιευκρίνιστα σημεία κι εδώ με κυριότερα το πώς μπορεί κάποιος/α με Συριακή καταγωγή να θεωρηθεί ότι δε χρήζει ανθρωπιστικής διεθνούς προστασίας, ποιο είναι το όριο αυτών των ανταλλαγών και τελικά αν και πώς θα εφαρμοστεί στην πράξη. Το τρομακτικό είναι ότι κάποιος/α που μετά τις 20 Μαρτίου ρισκάρει τη ζωή του για να περάσει στην Ελλάδα από το Αιγαίο, μπορεί εύκολα να κρατηθεί, να μπει σε μια fast track διαδικασία η οποία θα αποφανθεί ότι είναι επαρκώς ασφαλής στην Τουρκία ή ότι η πόλη καταγωγής του στη Συρία δε θεωρείται πλέον εμπόλεμη και επικίνδυνη ζώνη και να επιστραφεί στην Τουρκία με απέλαση, τιμωρούμενος και με πρακτικό αποκλεισμό από τη διαδικασία της μετεγκατάστασης.

Δεν τα λέμε εμείς, ο πρωθυπουργός τα λέει

Στη σχεδόν πανηγυρική του ομιλία, λίγη ώρα μετά την ανακοίνωση της συμφωνίας, ο πρωθυπουργός έθεσε σαφώς το νέο πλαίσιο. Κανένα #this_is_a_coup, κανένα πραξικόπημα, καμιά βαριά καρδιά, αλλά μια συμφωνία αποτέλεσμα καλής διαπραγματευτικής τακτικής κι ως εκ τούτου επιτυχής. Το γιατί είναι κοροϊδία να έχεις μόλις υπογράψει το συγκεκριμένο σύμφωνο και να μιλάς για ευρωπαϊκές αξίες και διεθνή νομιμότητα, το περιγράψαμε ήδη παραπάνω. Το ενδιαφέρον όμως της υπόθεσης είναι ότι μιλώντας ο Τσίπρας για τα τρία φίλτρα αναδεικνύει ως κεντρικό το στόχο της ανάσχεσης των ροών. Τι συμβαίνει στην πραγματικότητα με αυτά τα φίλτρα όμως;

Το πρώτο λοιπόν φίλτρο είναι ο πόλεμος εναντίον των διακινητών. Είναι γνωστό ότι η περαιτέρω παρανομοποίηση της μετακίνησης και η δυσχέρανσή της, κατά βάση οδηγεί σε πιο ακριβούς κι επικίνδυνους δρόμους. Φυσικά, δεν υπερασπιζόμαστε τους διακινητές, αφού εκμεταλλεύονται στυγνά τους πιο βαθιούς φόβους και πόθους των ανθρώπων που βρίσκονται σε φυγή και τους εκθέτουν σε ακραίους κινδύνους. Από την άλλη όμως δεν μπορούμε να κρύψουμε και το γεγονός πως ο ρόλος του διακινητή απαλείφεται μόνο αν υπάρχει ασφαλής τρόπος ταξιδιού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Ειδομένη: οι διακινητές είχαν εξαφανιστεί από την περιοχή για μήνες, αφού το ανοιχτό πέρασμα τους στέρησε το πεδίο δραστηριοποίησης, ενώ με το κλείσιμο των συνόρων έκαναν πολύ γρήγορα ξανά την εμφάνισή τους. Κάπως έτσι, ο πόλεμος στους διακινητές μετατρέπεται εύκολα σε πόλεμο στους πρόσφυγες. Η εκκαθάριση κάποιων θα φέρει απλώς πιο πολλά κέρδη στους πιο μεγάλους και πιο καλά δικτυωμένους διακινητές, ενώ η έλλειψη ασφαλούς περάσματος και η αυξημένη καταστολή θα χαράσσουν ολοένα και πιο επικίνδυνα και θανατηφόρα μονοπάτια.

Το δεύτερο φίλτρο είναι η στρατιωτικοποίηση των συνόρων, κυρίως μέσω της παρουσίας του ΝΑΤΟ. Δεν χρειάζεται καν να σχολιάσουμε την ταχύτητα με την οποία το ΝΑΤΟ, από ιμπεριαλιστικός σχηματισμός και φορέας πολέμου και καταστροφής, έγινε για κάποιους επιθυμητός σύμμαχος που καλείται να συνδράμει. Δεν μπορεί, όμως, να αξιολογηθεί ως κάτι λιγότερο από βαθιά συντηρητική απόφαση η παράταξη ενός στρατιωτικού μηχανισμού -και μάλιστα υπερεθνικού- απέναντι σε απελπισμένους πολιτικούς και οικονομικούς πρόσφυγες. Το πλωτό τείχος στο Αιγαίο, ακόμα κι αν αποδεικνύεται εξαιρετικά αναποτελεσματικό, αφού η κίνηση των ανθρώπων και η δυναμική τους δεν ανακόπτεται ούτε από επίγειους, ούτε από θαλάσσιους φράχτες, είναι τελικά η πιο χαρακτηριστική εικόνα της Ευρώπης-Φρούριο. Τα σιδερένια τέρατα που περιπολούν στο πέλαγο είναι τα τείχη, οι τάφροι και οι κροκόδειλοι μαζί.

Το τρίτο φίλτρο είναι αυτό που συνδυάζεται με το μέτρο 1 προς 1. Αν δε δουλέψει δηλαδή η καταστολή και η στρατιωτικοποίηση και επιτήρηση των δύο πρώτων κριτηρίων, το συμπλήρωμα έρχεται με το μοχθηρής σύλληψης αντικίνητρο της απώλειας της σειράς. Όπως προαναφέρθηκε, πρόσφυγες που θα τολμήσουν το πέρασμα στην Ελλάδα, αν καταγραφούν και επαναπροωθηθούν στην Τουρκία πέφτουν στις τελευταίες θέσεις των λιστών για τη μετεγκατάσταση στην Ευρώπη απ’ ευθείας από την Τουρκία. Τιμωρία, λοιπόν, για τους «βιαστικούς» και για όσους/ες απλά δεν εμπιστεύονται οποιαδήποτε τέτοια συμφωνία ή βλέπουν εύκολα ότι οι όροι της θα τους/τις καθηλώσουν επ’ αόριστον στην Τουρκία κι αργά ή γρήγορα θα χρειαστεί να επιστρέψουν ακόμα και πίσω στη Συρία.

Η συμφωνία υλοποιούνταν και πριν υπογραφεί

Πολύς λόγος γίνεται για την εφαρμοσιμότητα της συμφωνίας στην πράξη. Μία οι παλινωδίες της Τουρκίας, μία η απροθυμία πολλών ευρωπαϊκών χωρών, από κοντά και η αδυναμία ουσιαστικής μείωσης των μετακινήσεων προς τα νησιά, κάνουν το τοπίο ομιχλώδες κι αβέβαιο. Η αμφιβολία μεγάλωσε, φυσικά, ακόμα περισσότερο, μετά και τα χτυπήματα στις Βρυξέλλες και το αναβαθμισμένο αίτημα για έμφαση στην ασφάλεια της ΕΕ, παρότι για άλλη μια φορά δεν προκύπτει καμιά σύνδεση των δραστών με την έλευση προσφύγων κι αποδεικνύεται ότι η Ευρώπη μεγαλώνει τους εχθρούς της στα ίδια της τα σπλάχνα και τα γκετοποιημένα προάστια των μητροπόλεών της.

Αυτή είναι βέβαια η οπτική των κυβερνήσεων, των αξιωματούχων και των διεθνών αναλυτών. Γιατί η οπτική και η εμπειρία των ίδιων των προσφύγων, των αλληλέγγυων και όσων δουλεύουν στα πεδία της υποστήριξης, στα σύνορα, στα κέντρα φιλοξενίας και στον καταυλισμό της Ειδομένης είναι ριζικά διαφορετική. Όλος αυτός ο κόσμος ξέρει καλά ότι η ουσία της συμφωνίας εφαρμόζεται εδώ και καιρό και έχει ήδη αφήσει το αποτύπωμά της στις ζωές όλων μας.

Ο αντιμεταναστευτικός της χαρακτήρας υπάρχει εδώ και καιρό στα hot spots, τα οποία έχουν καταλήξει απλά φυλακές. Οι εικόνες από τη ΒΙΑΛ στη Χίο, για να φέρουμε μόνο ένα παράδειγμα, που έκαναν το γύρο του κόσμου, σοκάρουν με την ανοργανωσιά και την αδιαφορία που φανερώνουν.

Υπάρχει στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στην Αμυγδαλέζα που τελικά ποτέ δεν έκλεισε, στην Κόρινθο που ξαναζεί μέρες “δόξας” μαζεύοντας τους προς απέλαση “ζωηρούς” νεαρούς Μαγκρεμπίνους, στο Παρανέστι που μέσα σε 2 βδομάδες ανέβασε τον πληθυσμό στο κέντρο κράτησης από περίπου 25 σε πάνω από 400 άτομα. Υπάρχει στο Φυλάκιο, εκεί κοντά στο φράχτη του Έβρου, μέσω του οποίου μπορούν να γίνονται πια νόμιμα οι επαναπροωθήσεις στην Τουρκία.

Ο πυρήνας της συμφωνίας είναι φανερός στις γεμάτες νατοϊκά πλοία θάλασσες του Αιγαίου. Σε μια νέα θεμιστόκλεια ερμηνεία του χρησμού, τα τείχη που θα «σώσουν» την Ευρώπη, παίρνουν και πάλι τη μορφή πλοίων, μόνο που τώρα είναι σιδερένια και πολύ πιο επικίνδυνα.

Η ουσία της πολιτικής της ΕΕ βρίσκεται εδώ και καιρό στα κέντρα φιλοξενίας των εγκλωβισμένων. Λίγα, ανεπαρκή, με απαράδεκτες συνθήκες διαβίωσης, προχειροφτιαγμένα, εγκεκριμένα δια πυρός και σιδήρου από τα τοπικά δημοτικά συμβούλια, παρέχουν, σε ανθρώπους που όλα δείχνουν ότι θα μείνουν εδώ για χρόνια, κατάλυμα που αντιστοιχεί σε έκτακτες ανάγκες δύο-τριών ημερών.

Μα περισσότερο από όλα η ουσία της συμφωνίας βουλιάζει εδώ και βδομάδες στις λάσπες της Ειδομένης, διατρέχει κάθε μια από τις σκηνές που έχουν κατακλύσει τα χωράφια γύρω από το πρώην πέρασμα, τσακίζει κάθε απόπειρα των προσφύγων να την αμφισβητήσουν και να διασχίσουν τα σύνορα, γεμίζει με ανασφάλεια, φρούδες ελπίδες και ψεύτικες πληροφορίες τους εγκλωβισμένους, πλουτίζει τους διακινητές, δημιουργεί ένα βαλκανικό Καλαί στα βόρεια σύνορα. Οι αποφάσεις της Ευρώπης, μαζί με τη δεδομένη θέση του ελληνικού κράτους ότι δεν πρέπει η Ειδομένη να οργανωθεί ως ένας κανονικός χώρος φιλοξενίας, δημιουργούν εκεί εκρηκτικές συνθήκες, ενισχύουν την ανάπτυξη μικροπαραβατικότητας και βίας, στρέφουν τον ένα απεγνωσμένο εναντίον του άλλου.

Προς το παρόν, σε κάθε ένα από αυτά τα πεδία, η αλληλεγγύη και η παρουσία πλήθους ανθρώπων και συλλογικοτήτων που υποστηρίζουν την οργάνωση των καταυλισμών, μοιράζουν υλικά, φιλοξενούν πρόσφυγες στα σπίτια τους, φροντίζουν για την πρόσβασή τους σε γιατρούς, προστατεύουν τα ασυνόδευτα ανήλικα και διεκδικούν από τον κρατικό μηχανισμό ό,τι μπορούν να πάρουν για να βελτιωθούν οι καταστάσεις δημιουργεί μια ελάχιστη υγειονομική ζώνη που δεν επιτρέπει την απόλυτη κατάπτωση. Ο ίδιος κόσμος πλέον, τώρα που τα πράγματα είναι τόσο ξεκάθαρα πια, χρειάζεται να βρεθεί και να παλέψει σε πανελλαδικό, αλλά και πανευρωπαϊκό επίπεδο, για να γκρεμιστεί το φρούριο της Ευρώπης. Και ξέρουμε πια όλες καλά ότι η ανάσχεση της συμφωνίας είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα, κι ας είναι απλώς το πρώτο χτύπημα στα θεμέλιά του.