Ανδρέας Εμπειρίκος: Από το τραύμα στο απελευθερωτικό όραμα

Το εντυ­πω­σια­κό, όμως, είναι ότι τα πε­ρισ­σό­τε­ρα έργα του δη­μο­σιεύ­ο­νται μετά τον θά­να­τό του. Ίσως, να ήταν οι προ­σω­πι­κοί λο­γα­ρια­σμοί του ίδιου, που ήθελε να τους ξε­κα­θα­ρί­σει πρω­τί­στως με τον εαυτό του, και γι’ αυτό δεν προ­χω­ρού­σε στη δη­μο­σί­ευ­ση όλων όσων έγρα­φε όταν βρι­σκό­ταν στη ζωή. 

Γιος του εφο­πλι­στή Λε­ω­νί­δα Εμπει­ρί­κου, έρ­χε­ται σε σύ­γκρου­ση με το οι­κο­γε­νεια­κό του πε­ρι­βάλ­λον. Η δια­μο­νή του κά­ποια χρό­νια στο Πα­ρί­σι, κατά τη δε­κα­ε­τία του 1930, η επαφή του με τους εκεί κύ­κλους των υπε­ρε­α­λι­στών και ιδιαί­τε­ρα με τον Μπρε­τόν, η σπου­δές του στην ψυ­χα­νά­λυ­ση και η πο­λι­τι­κή του στρά­τευ­ση στον μαρ­ξι­σμό (ιδιαί­τε­ρα με τον τρο­τσκι­σμό), τον βοη­θούν να ολο­κλη­ρω­θεί ως προ­σω­πι­κό­τη­τα. Από τη σχέση του με αυτά τα ρεύ­μα­τα σκέ­ψης είναι που οδη­γεί­ται στην απο­δο­χή της από­λυ­της δη­μο­κρα­τί­ας και ελευ­θε­ρί­ας, τόσο όσον αφορά το καλ­λι­τε­χνι­κό έργο όσο και στην κοι­νω­νι­κή ζωή. 

Ζώ­ντας σε μια με­τα­βα­τι­κή ιστο­ρι­κή πε­ρί­ο­δο, στο με­ταίχ­μιο τρο­με­ρών κοι­νω­νι­κών αλ­λα­γών, που γεννά τόσο επα­να­στά­σεις (π.χ. την Οκτω­βρια­νή) όσο και τέ­ρα­τα (φα­σι­σμός), αλλά και δια­ψεύ­σεις των επα­να­στα­τι­κών ορα­μά­των (στα­λι­νι­σμός), πο­ρεύ­ε­ται με τα τραύ­μα­τα που δη­μιούρ­γη­σαν τα δί­πο­λα της ιστο­ρί­ας (σο­σια­λι­σμός και στα­λι­νι­σμός, δη­μο­κρα­τία και φα­σι­σμός, παλιό και και­νού­ριο).

Όμως, το με­γά­λο τραύ­μα του, το οποίο κα­θό­ρι­σε τη με­τέ­πει­τα πο­ρεία του Εμπει­ρί­κου, είναι η τρο­με­ρή πε­ρι­πέ­τεια της ομη­ρί­ας του από την ΟΠΛΑ, στις 30 Δε­κέμ­βρη 1944 και της πε­ζο­πο­ρί­ας στα Κρώρα (κοντά στη Θήβα), κατά την υπο­χώ­ρη­ση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα μετά τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944. Η κα­τη­γο­ρία και το... αμάρ­τη­μά του ήταν η οι­κο­γε­νεια­κή του κα­τα­γω­γή ως γόνος εφο­πλι­στή, λες και ήταν εκ­πρό­σω­πος του πα­τέ­ρα του. Και η ακόμη με­γα­λύ­τε­ρη τρα­γι­κό­τη­τα του ποι­η­τή είναι ακρι­βώς το γε­γο­νός ότι συ­νε­λή­φθη και κιν­δύ­νε­ψε να εκτε­λε­στεί από τους εκ­προ­σώ­πους του επα­να­στα­τι­κού ορά­μα­τος του 1917, στο οποίο είχε πι­στέ­ψει και ο ίδιος. Δεν είναι τυ­χαίο ότι τον «Με­γά­λο Ανα­το­λι­κό» ξε­κι­νά να τον γρά­φει αμέ­σως μετά από αυτή την τραυ­μα­τι­κή εμπει­ρία, αφού σώ­θη­κε από τύχη. Κατά τη διάρ­κεια αυτής της πε­ρι­πέ­τειας, ο Εμπει­ρί­κος ως όμη­ρος προς εκτέ­λε­ση αντι­λαμ­βά­νε­ται και συ­νει­δη­το­ποιεί τον φόβο του θα­νά­του, αλλά και την αντίρ­ρο­πη δύ­να­μη, η οποία είναι η ανά­γκη για ζωή. Όπως ο ίδιος λέει, είναι τότε που ο άν­θρω­πος, «[…] έχων φθά­σει εις την εσχά­την εξά­ντλη­σιν των ορα­τών δυ­νά­με­ών του, εν τού­τοις ελ­πί­ζει και την ελ­πί­δα κά­μνων πί­στιν εν τέλει σώ­ζε­ται, σώζει και νικά!

Ναι, έτσι θαρρώ πως γί­νε­ται το σπέρ­μα λόγος, και ο λόγος πα­ρα­μέ­νων πάντα σπέρ­μα, έτσι πι­στεύω ότι γί­νε­ται εν ενιαί­ον Έν, που ως ύλη και πνεύ­μα είναι Έν – ύλη και πνεύ­μα, σαρξ και σπέρ­μα!».

Αυτή η τραυ­μα­τι­κή εμπει­ρία υπήρ­ξε ο κα­τα­λύ­της που τον απο­μά­κρυ­νε από τον μαρ­ξι­σμό, βλέ­πο­ντας τη δογ­μα­τι­κή εφαρ­μο­γή του από τους στα­λι­νι­κούς σφε­τε­ρι­στές του. Βέ­βαια, αυτή η απο­μά­κρυν­ση είχε ξε­κι­νή­σει από το 1938 και ολο­κλη­ρώ­θη­κε με τα Κρώρα. Και σαν να μην έφτα­νε αυτό, ήρθε το 1951 και μία απώ­λεια: η από­φα­σή του για δια­κο­πή της ψυ­χα­να­λυ­τι­κής πρα­κτι­κής, εξαι­τί­ας, αυτή τη φορά, των αντι­δρά­σε­ων του δε­ξιού πο­λι­τι­κού κα­τε­στη­μέ­νου των νι­κη­τών του εμ­φυ­λί­ου.

Έτσι, ο Εμπει­ρί­κος, μέσα από τον «Με­γά­λο Ανα­το­λι­κό», με­τά­θε­σε το χει­ρα­φε­τη­τι­κό όραμα  από την κοι­νω­νι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση προς την απε­λευ­θέ­ρω­ση των σε­ξουα­λι­κών ορ­μέμ­φυ­των και των ονεί­ρων (από τη λί­μνα­ση της λί­μπι­ντο στην «ορ­γα­σμι­κή ικα­νό­τη­τα», όπως λέει ο Β. Ράϊχ, από τον οποίο όπως φαί­νε­ται είχε επη­ρε­α­στεί ο Εμπει­ρί­κος), μέσω των οποί­ων θε­ω­ρού­σε πως θα έρθει η κοι­νω­νι­κή αλ­λα­γή.

Όμως, όσο πα­ρα­τρα­βηγ­μέ­νο κι αν φαί­νε­ται αυτό, εντού­τοις είναι χάρη στον «Με­γά­λο Ανα­το­λι­κό», που αρ­γό­τε­ρα επα­να­το­πο­θε­τή­θη­κε, γρά­φο­ντας την «Οκτά­να», αυτό το Μα­νι­φέ­στο Ελευ­θε­ρί­ας, στην οποία προ­τάσ­σει το απε­λευ­θε­ρω­τι­κό όραμα μιας πα­ναν­θρώ­πι­νης κοι­νω­νί­ας χωρίς τά­ξεις και εκ­με­τάλ­λευ­ση, μιας κοι­νω­νί­ας που δεν πα­λιν­δρο­μεί στη θέση των ζω­ω­δών εν­στί­κτων, αλλά της ανά­δει­ξης των αν­θρώ­πι­νων στοι­χεί­ων στον άν­θρω­πο και στην απε­λευ­θε­ρω­τι­κή δύ­να­μη του έρωτα ως μορ­φής αλο­γό­κρι­των αι­σθη­μά­των. Ή όπως έλεγε ο Εμπει­ρί­κος, από το 1942, «Καμιά επα­νά­στα­σι δεν θάναι πλή­ρης, αν με­τα­ξύ των πρω­ταρ­χι­κών αρχών, σκο­πών και πρά­ξε­ών της, δεν υπάρ­χει, ως επι­δί­ω­ξις βα­σι­κή, η ου­σια­στι­κή απε­λευ­θέ­ρω­σις του έρωτα».