«1821: Ιχνηλατώντας το Εθνος, το Κράτος και τη Μεγάλη Ιδέα», του Γιάννη Μηλιού

Όμως τι  νόημα έχει σή­με­ρα αυτή η σχέση; Κατά τη γνώμη μας, η Αρι­στε­ρά έχει δύο θε­μι­τούς στό­χους μπρο­στά της. Ο πρώ­τος είναι θε­τι­κός. Η Αρι­στε­ρά έχει υπο­χρέ­ω­ση να μάθει, να κα­τα­νο­ή­σει και να απο­τι­μή­σει το πρώτο ρεύμα ρι­ζο­σπα­στι­σμού στον βαλ­κα­νι­κό χώρο, που ήταν ο ελ­λη­νι­κός δια­φω­τι­σμός με τα κη­ρύγ­μα­τά του αλλά και τις δη­μο­κρα­τι­κές συ­νταγ­μα­τι­κές κα­τα­κτή­σεις  της επα­νά­στα­σης. Μπο­ρού­με να το πούμε και δια­φο­ρε­τι­κά: ο Ρήγας Φε­ραί­ος (1757-1798), ο ρι­ζο­σπά­στης δη­μο­κρά­της και φίλος της Γαλ­λι­κής Επα­νά­στα­σης, ανή­κει στην  ελ­λη­νι­κή και βαλ­κα­νι­κή Αρι­στε­ρά και όχι στην ελ­λη­νι­κή άρ­χου­σα τάξη.

Ο δεύ­τε­ρος είναι αρ­νη­τι­κός αλλά κρί­σι­μης ση­μα­σί­ας. Η Αρι­στε­ρά πρέ­πει να ξε­σκε­πά­σει και να απο­κα­λύ­ψει τα ψεύδη και τις ατι­μί­ες που εξι­στο­ρού­νται  για την επα­νά­στα­ση του 1821, γιατί πάνω τους θε­με­λιώ­νε­ται ένα με­γά­λο μέρος της νο­μι­μο­ποί­η­σης της ση­με­ρι­νής εξου­σί­ας στη χώρα μας: για τη δια­χρο­νι­κή συ­νέ­χεια του ελ­λη­νι­σμού, για την  ανω­τε­ρό­τη­τα της ελ­λη­νι­κής φυλής και του ρόλου να με­τα­δί­δει τον πο­λι­τι­σμό στους βαρ­βά­ρους, για την εθνι­κή  προ­σφο­ρά του ορ­θό­δο­ξου ιε­ρα­τεί­ου κλπ.

Ζη­τή­μα­τα με­θό­δου

Ακρι­βώς σ’ αυτό το πλαί­σιο εκ­δί­δε­ται το βι­βλίο του Γιάν­νη Μη­λιού «1821: Ιχνη­λα­τώ­ντας το Εθνος, το Κρά­τος και τη Με­γά­λη Ιδέα». Ο Γιάν­νης Μη­λιός είναι κοι­νω­νι­κός επι­στή­μο­νας και ακα­δη­μαϊ­κός με βα­σι­κό εν­δια­φέ­ρον τη μαρ­ξι­στι­κή πο­λι­τι­κή οι­κο­νο­μία. Έχει εκ­δώ­σει πολλά βι­βλία. Το τε­λευ­ταίο του ήταν «Βε­νε­τία: Μια συ­νά­ντη­ση που στέ­ριω­σε απρό­βλε­πτα. Πραγ­μα­τεία για τον κα­πι­τα­λι­σμό και τη δια­δι­κα­σία γέ­νε­σής του». Επί­σης είναι ιδρυ­τής και εκ­δό­της του πε­ριο­δι­κού «Θέ­σεις» από το 1983.

Από την ει­σα­γω­γή ακόμα, ο Γ.Μ. παίρ­νει θέση σε δύο, προ­κα­ταρ­κτι­κά μεν, αλλα πολύ βα­σι­κά  ζη­τή­μα­τα. Το πρώτο είναι για την «ιδε­ο­λο­γι­κή χρήση της ιστο­ρί­ας», δη­λα­δή την ατεκ­μη­ρί­ω­τη ιστο­ριο­γρα­φία για σκο­πούς έξω από το χώρο της επι­στή­μης. Στους πα­λιούς κα­λούς και­ρούς των βα­σι­λιά­δων, λε­γό­ταν «αυ­λι­κή ιστο­ρία» ή «ιστο­ρία κατά πα­ραγ­γε­λία». Τέ­τοια είναι η κυ­ρί­αρ­χη ιστο­ρι­κή γραμ­μή για το 1821 που έχει άξονα τους μύ­θους για την «ύψωση της ση­μαί­ας στην Αγία Λαύρα», το «Κρυφό σχο­λειό» κλπ.

Το δεύ­τε­ρο ζή­τη­μα είναι το κρι­τή­ριο των πηγών. Αν και το βι­βλίο του Γ.Μ. είναι εξαι­ρε­τι­κά πλού­σιο σε πρω­το­γε­νείς πηγές και μά­λι­στα από αντί­θε­τους προ­σα­να­το­λι­σμούς, το κε­ντρι­κό ερώ­τη­μα για την κα­τα­νό­η­ση και την ανά­λυ­ση της επα­νά­στα­σης του 1821, έχει να κάνει με τα λε­γό­με­να «απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα των αγω­νι­στών» και την αξία τους. Για τον Γ.Μ. έχουν δευ­τε­ρεύ­ου­σα ση­μα­σία. Ήδη ο κα­θη­γη­τής ιστο­ρί­ας Θ. Βε­ρέ­μης έχει απο­κα­θη­λώ­σει τα γρα­πτά του Μα­κρυ­γιάν­νη (τα πιο γνω­στά και δη­μο­φι­λή από τα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τα) που βρί­θουν από υβρε­ο­λό­γιο για τους άλ­λους αγω­νι­στές και ανα­κρί­βειες («Κα­θη­με­ρι­νή» 30/1/21). Η κυ­ρί­αρ­χη όμως τάση της ιστο­ριο­γρα­φί­ας επι­κε­ντρώ­νε­ται ακόμη στην άγνω­στη και γνω­στή προ­σω­πι­κή ζωή των αγω­νι­στών.

Για τον Γ.Μ. η επα­νά­στα­ση του 1821 μπο­ρεί να γίνει κα­τα­νοη­τή (το πε­ριε­χό­με­νο της και οι κοι­νω­νι­κές δυ­νά­μεις που την πραγ­μα­το­ποί­η­σαν) κυ­ρί­ως από τους θε­σμούς  της  και τα δη­μό­σια κεί­με­νά της, δη­λα­δή τα συ­ντάγ­μα­τα, οι απο­φά­σεις κλπ. των διά­φο­ρων ορ­γά­νων της.

Το βι­βλίο του Γ.Μ. είναι χω­ρι­σμέ­νο σε τρία νοη­μα­τι­κά κέ­ντρα: έθνος, κρά­τος και Με­γά­λη Ιδέα. Θα μπο­ρού­σα­με να πούμε,  ότι οι θέ­σεις που θέλει να υπο­στη­ρί­ξει ο Γ.Μ. πολύ σχη­μα­τι­κά είναι: Πρώτο, ότι  η επα­νά­στα­ση του 1821 είναι κοι­νω­νι­κή (αστι­κή) και απο­τε­λεί τε­ρά­στια  τομή στην ιστο­ρία των Βαλ­κα­νί­ων. Δεύ­τε­ρο, για το συ­νταγ­μα­τι­κό δη­μο­κρα­τι­κό χα­ρα­κτή­ρα της επα­νά­στα­σης, ο κύ­ριος  πα­ρά­γο­ντας  ήταν οι εσω­τε­ρι­κοί πό­λε­μοι και αντα­γω­νι­σμοί. Τρίτο, ο εθνι­κι­σμός της επα­νά­στα­σης δεν είχε μόνο απε­λευ­θε­ρω­τι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά αλλά και μια «σκο­τει­νή» πλευ­ρά, αυτή της κα­τά­κτη­σης και της επέ­κτα­σης, τη «Με­γά­λη Ιδέα».

Η συ­γκρό­τη­ση του ελ­λη­νι­κού έθνους

Για τον Γ.Μ. είναι  κομ­βι­κής ση­μα­σί­ας η «εθνι­κή πο­λι­τι­κο­ποί­η­ση» των χρι­στια­νι­κών πλη­θυ­σμών της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Υπέ­δα­φος για τη δια­μόρ­φω­ση της ελ­λη­νι­κής  εθνι­κής συ­νεί­δη­σης στις πλα­τιές μάζες (και όχι μόνο στη δια­νό­η­ση) απο­τέ­λε­σαν οι διερ­γα­σί­ες και δια­δι­κα­σί­ες ενο­ποί­η­σης οι­κο­νο­μι­κής, πο­λι­τι­κής και ιδε­ο­λο­γι­κής, πλη­θυ­σμών και πε­ριο­χών. Αυτή η ενο­ποι­η­τι­κή δια­δι­κα­σία συν­δέ­θη­κε με την ανά­πτυ­ξη του κα­πι­τα­λι­σμού, τα εμπο­ρι­κά  και γλωσ­σι­κά δί­κτυα (ή κάθε εί­δους δί­κτυα με­σο­λά­βη­σης).

Αυτό το σχήμα της ανά­λυ­σης έρ­χε­ται σε με­τω­πι­κή σύ­γκρου­ση με τις φυ­λε­τι­κές και ψυ­χο­λο­γι­κές θε­ω­ρί­ες για το έθνος. Υπερ­βαί­νει όμως και τον στα­τι­κό και άκαμ­πτο  χα­ρα­κτή­ρα του ορι­σμού του Στά­λιν (1913) για το έθνος (…είναι η στα­θε­ρή κοι­νό­τη­τα αν­θρώ­πων που εμ­φα­νί­σθη­κε πάνω στη βάση της κοι­νό­τη­τας της γλώσ­σας, του εδά­φους, της οι­κο­νο­μι­κής ζωής και της ψυ­χο­σύν­θε­σης που εκ­δη­λώ­νε­ται στην κοι­νό­τη­τα του πο­λι­τι­σμού…). Μπο­ρεί επί­σης να εξη­γή­σει πει­στι­κά τη ρευ­στό­τη­τα και την ασά­φεια, για αρ­κε­τά χρό­νια μετά την επα­νά­στα­ση, της ταυ­τό­τη­τας του Έλ­λη­να πο­λί­τη.

Ποιος είναι όμως ο οι­κο­νο­μι­κός μη­χα­νι­σμός της εθνι­κής κι­νη­το­ποί­η­σης; Ο Γ.Μ. αξιο­ποιεί ένα πολύ χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό κεί­με­νο του Έν­γκελς για να δεί­ξει την εκ­κί­νη­ση της δια­δι­κα­σί­ας: «…αντί­θε­τα το εμπό­ριο των Ελ­λή­νων άν­θι­ζε τόσο γρή­γο­ρα και είχε γίνει τόσο ση­μα­ντι­κό... ώστε να μην μπο­ρεί πλέον να ανε­χθεί την τουρ­κι­κή κυ­ριαρ­χία. Πραγ­μα­τι­κά η τουρ­κι­κή και όπως κάθε ανα­το­λι­κή κυ­ριαρ­χία  είναι ασυμ­βί­βα­στη με την κα­πι­τα­λι­στι­κή κοι­νω­νία. Η απο­κτώ­με­νη υπε­ρα­ξία δεν μπο­ρεί να δια­φυ­λα­χθεί από τους λη­στρι­κούς σα­τρά­πες και πα­σά­δες. Απου­σιά­ζει η πρώτη θε­με­λια­κή συν­θή­κη του αστι­κού κέρ­δους: η ασφά­λεια του εμπο­ρευό­με­νου προ­σώ­που και της ιδιο­κτη­σί­ας του…». Αυτή ήταν η άμεση αντι­κει­με­νι­κή προ­ϋ­πό­θε­ση της επα­νά­στα­σης. Η ίδια η επα­νά­στα­ση όμως, σαν συ­νει­δη­τή υπο­κει­με­νι­κή δράση, ήταν κάτι δια­φο­ρε­τι­κό.

Κρά­τος και επα­νά­στα­ση

Η επα­νά­στα­ση από το ξε­κί­νη­μά της συ­νά­ντη­σε τους θα­νά­σι­μους εχθρούς της: την Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, το ιε­ρα­τείο και την Ιερά Συμ­μα­χία. Η  εχθρό­τη­τα και το μίσος του ορ­θό­δο­ξου ιε­ρα­τεί­ου, που ταυ­τό­χρο­να δή­λω­νε την πλήρη υπο­τα­γή του στην Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, ξε­περ­νού­σε κάθε όριο. Το Μάρ­τιο του 1821, δύο πα­τριάρ­χες, ο Οι­κου­με­νι­κός και των Ιε­ρο­σο­λύ­μων, κα­τα­δί­κα­σαν με εγκύ­κλιό τους την επα­νά­στα­ση του Υψη­λά­ντη στις Ηγε­μο­νί­ες και σύ­στη­ναν: «...οι ορ­θό­δο­ξοι χρι­στια­νοί πρέ­πει… κάθεν υπο­τα­γήν και ευ­πεί­θειαν εις αυτήν την θε­ό­θεν εφ’ ημάς τε­ταγ­μέ­νην κρα­ταιάν και αήτ­τη­τον  Βα­σι­λεία…». Αλλά ακόμη και από το 1798 κυ­κλο­φο­ρού­σε η «Δι­δα­σκα­λία Πα­τρι­κή…» σε μια πο­λε­μι­κή ενά­ντια στον Ρήγα και το δια­φω­τι­σμό που  κα­λού­σε σε «…απα­ρα­σά­λευ­τον την υπο­τα­γήν εις την πο­λι­τι­κή διοί­κη­σιν, όπου σας χα­ρί­ζει όσα ανα­γκαία μόνον εις την πα­ρού­σαν ζωήν και το τι­μιώ­τε­ρον απ’ όλα, όπου δεν προ­ξε­νεί κα­νέ­να εμπό­διον ή βλάβη εις την ψυ­χι­κήν σας σω­τη­ρία…».

Βε­βαί­ως ούτε οι ευ­ρω­παϊ­κές μο­ναρ­χί­ες επέ­δει­ξαν την πα­ρα­μι­κρή ανοχή. Το 1822, στη σύ­νο­δο της Βε­ρό­να, από­φα­σί­ζουν ότι:  «Οι άνα­κτες έχο­ντες στα­θε­ράν από­φα­σιν να απω­θή­σω­σι την αρχήν της επα­να­στά­σε­ως καθ’ οποί­ον μέρος και εν οποία μορφή και αν εφαί­νε­το, έσπευ­σαν να την κα­τα­δι­κά­σω­σιν εκ συμ­φώ­νου, ασχο­λού­με­νοι δε αμε­τα­θέ­τως εις το έργον της κοι­νής φρο­ντί­δος των, αντέ­κρου­σαν παν ότι εδύ­να­το να τους πα­ρε­κτρέ­ψη της οδού των».

Η ανά­λυ­ση όμως του Γ.Μ. ανα­δει­κνύ­ει μια άλλη πλευ­ρά εξί­σου εν­δια­φέ­ρου­σα. Από το 1821 μέχρι το 1824, που η επα­νά­στα­ση νι­κού­σε, οι θε­σμοί που συ­γκρό­τη­σε και τα συ­ντάγ­μα­τα που κα­θιέ­ρω­σε, αντα­να­κλού­σαν μια ευ­ρεία δη­μο­κρα­τι­κή συμ­μα­χία. Κάτω από την ηγε­σία των εμπό­ρων και των εφο­πλι­στών της επο­χής και  της φι­λε­λεύ­θε­ρης δια­νό­η­σης, η συμ­μα­χία πε­ρι­λάμ­βα­νε  τους φτω­χούς αγρό­τες (που απο­τε­λού­σαν τη συ­ντρι­πτι­κή πλειο­ψη­φία του πλη­θυ­σμού) και τη μικρή ερ­γα­τι­κή τάξη (κυ­ρί­ως ναυ­τι­κοί). Αυτά τα συ­ντάγ­μα­τα ήταν τα πιο ρε­που­μπλι­κα­νι­κά της επο­χής τους και ήταν μια ανοι­κτή πρό­κλη­ση για το πε­ρι­βάλ­λον μιας αντι­δρα­στι­κής Ευ­ρώ­πης, που κυ­ριαρ­χού­σε η Ιερά Συμ­μα­χία. Ήταν όμως  επί­σης απο­τέ­λε­σμα σκλη­ρών εσω­τε­ρι­κών αντι­πα­ρα­θέ­σε­ων και εμ­φυ­λί­ων πο­λέ­μων. Στους δύο εμ­φυ­λί­ους πο­λέ­μους (1823-24) σκο­τώ­θη­καν πε­ρισ­σό­τε­ροι Ελ­λη­νες παρά στις συ­γκρού­σεις με τους Οθω­μα­νούς (Τ.Α. Στα­μα­τό­που­λος: «0 εσω­τε­ρι­κός αγώ­νας», 1979). Ακόμη και ο πρύ­τα­νης της εθνι­κής ιστο­ριο­γρα­φί­ας, Κ. Πα­πα­ρη­γό­που­λος, έγρα­φε για στίφη ρου­με­λιω­τών που ει­σέ­βαλ­λαν στην Πε­λο­πό­νησ­σο σαν σε ξένη χώρα κλπ («Ιστο­ρία του ελ­λη­νι­κού έθνους», 1853). Για την εθνι­κι­στι­κή μυ­θο­λο­γία και τους εκ­προ­σώ­πους της όμως, όπου «σύσ­σω­μο το έθνος ξε­ση­κώ­θη­κε ενά­ντια στους βαρ­βά­ρους για την ιδέα της ελευ­θε­ρί­ας», οι εσω­τε­ρι­κοί αγώ­νες μέσα στην επα­νά­στα­ση ή με άλλα λόγια η τα­ξι­κή πάλη, απο­τε­λούν σε­νά­ριο αντε­θνι­κής συ­νω­μο­σί­ας.

Αλλά από το 1825, που απο­βι­βά­ζο­νται ο Ιμπρα­ήμ και τα αι­γυ­πτια­κά στρα­τεύ­μα­τα στην Πε­λο­πόν­νη­σο, οι συ­νε­χείς στρα­τιω­τι­κές ήττες οδη­γούν την επα­νά­στα­ση στην υπο­χώ­ρη­ση και την υπό­κλι­σή της στις Με­γά­λες Δυ­νά­μεις (Αγ­γλία, Γαλ­λία, Ρωσία). Η μοίρα της κα­θο­ρί­ζε­ται το 1827, με τη ναυ­μα­χία του Ναυα­ρί­νου και την κα­τα­στρο­φή του αι­γυ­πτια­κού στό­λου. Η νίκη όμως δεν ήταν δική της και αυτό σή­μαι­νε την επι­βο­λή του δι­κτά­το­ρα Κα­πο­δί­στρια (1828-31) και την προ­σω­ρι­νή έστω υπο­χώ­ρη­ση του συ­νταγ­μα­τι­κού ρε­που­μπλι­κα­νι­σμού.

Από την επα­νά­στα­ση στη Με­γά­λη Ιδέα

Η ανά­λυ­ση  για τη Με­γά­λη Ιδέα έχει  στον πυ­ρή­να της την άποψη  ότι κα­τά­γε­ται απευ­θεί­ας από την ίδια την επα­νά­στα­ση και ότι ο εθνι­κι­σμός (ο αστι­κο­δη­μο­κρα­τι­κός, όταν ακόμη η αστι­κή τάξη ήταν προ­ο­δευ­τι­κή και όχι αντι­δρα­στι­κή που είναι σή­με­ρα) είχε δύο όψεις: την απε­λευ­θε­ρω­τι­κή (η επα­νά­στα­ση ενά­ντια σε μια αυ­το­κρα­το­ρία) αλλά και την κα­τα­πιε­στι­κή. Τώρα πια δεν αμ­φι­σβη­τεί­ται από καμιά πλευ­ρά (ακόμη και από τους φα­σί­στες) ότι την πε­ρί­ο­δο της επα­νά­στα­σης εφαρ­μό­στη­κε μια πο­λι­τι­κή εθνο­κά­θαρ­σης σε πολ­λές πε­ριο­χές που υπήρ­χαν μου­σουλ­μα­νι­κοί πλη­θυ­σμοί αλλά και εβραϊ­κές μειο­νό­τη­τες. Το πα­ρά­δειγ­μα της Τρί­πο­λης και της απε­λευ­θέ­ρω­σής της, τον Σε­πτέμ­βριο του 1821, ήταν το πιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κό. Να πώς πε­ριέ­γρα­φε ο Κο­λο­κο­τρώ­νης στα απο­μνη­μο­νεύ­μα­τά του το γε­γο­νός: «…το ασκέ­ρι οπού ήτον μέσα, το Ελ­λη­νι­κό, έκοβε και εσκό­τω­νε από Πα­ρα­σκευή έως Κυ­ρια­κή, γυ­ναί­καις, παι­διά και άντραις 32.000 μια ώρα ολό­γυ­ρα της Τρι­πο­λι­τζάς. Ένας Υδραί­ος έσφα­ξε 90. Έλ­λη­νες εσκο­τώ­θη­καν 100. Έτζι επήρε τέλος. Τε­λά­λη να παύση ο σφαγ­μός…Το άλογο μου από τα τείχη έως τα σα­ρά­για δεν επά­τη­σε γη…».

Για το Νίκο Που­λαν­τζά «οι γε­νο­κτο­νί­ες είναι απεκ­βο­λές αυτών που γί­νο­νται ξένα σώ­μα­τα μέσα στο εθνι­κό έδα­φος και στην εθνι­κή ιστο­ρία, απο­κλει­στι­κά έξω από τον χώρο και έξω από τον χρόνο». Αλλά αυτή είναι η εσω­τε­ρι­κή λο­γι­κή της συ­γκρό­τη­σης των εθνών-κρα­τών…

Στην προ­ο­πτι­κή της κοι­νω­νι­κής απε­λευ­θέ­ρω­σης

Η «Πρω­το­βου­λία 1821-2021» έχει ένα δύ­σκο­λο έργο μπρο­στά της, όχι μόνο κά­νο­ντας την ιστο­ρι­κή απο­τί­μη­ση μιας επα­νά­στα­σης ή μιας εθνι­κής πο­ρεί­ας  δια­κο­σί­ων χρό­νων κάτω από την αστι­κή ηγε­σία, αλλά χα­ράσ­σο­ντας κά­ποιες αδρές γραμ­μές για το μέλ­λον. Το πιο πι­θα­νό είναι να  ξα­να­δια­τυ­πώ­σει τη θέση ότι «ο ελ­λη­νι­σμός είναι ο φάρος  του πο­λι­τι­σμού  στην  αν­θρω­πό­τη­τα» κλπ. Μια χυ­δαιό­τη­τα που δεν της αξί­ζει ούτε η πιο φτηνή δια­φή­μι­ση.

Παρ’ όλα αυτά  οφεί­λου­με να  κά­νου­με το έργο της Πρω­το­βου­λί­ας όσο γί­νε­ται πιο δύ­σκο­λο. Γι’ αυτό υιο­θε­τού­με τα συ­μπε­ρά­σμα­τα του Γ. Σκλη­ρού, το 1919, για την επα­νά­στα­ση του 1821 και το ιστο­ρι­κό μέλ­λον της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας: «…ανα­φο­ρι­κώς με την Ελ­λά­δα εί­πα­με: 1) Η ση­με­ρι­νή Ελ­λά­δα είναι ολωσ­διό­λου αστι­κό κρά­τος. 2) Η Ελ­λη­νι­κή επα­νά­στα­ση τότε μόνο μπό­ρε­σε να πραγ­μα­το­ποι­η­θεί, όταν τα αστι­κά στοι­χεία του έθνους έφθα­σαν σε με­γά­λη οι­κο­νο­μι­κή ακμή και είχαν ξυ­πνη­μέ­νο πια το εθνι­κό αί­σθη­μα και την ιδέα της πα­τρί­δας, που την είχαν ρίξει στη μέση οι αστι­κές επα­να­στά­σεις της δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης.   3) Η αστι­κή μας τάξη έδει­ξε όλη της τη ζω­τι­κό­τη­τα και το σφρί­γος ενόσω πά­λευε με ανώ­τε­ρες τά­ξεις: Πρώτα με τους φε­ου­δά­λους Τούρ­κους και κα­τό­πι με τους αρι­στο­κρά­τες Βαυα­ρούς. Μόλις έμει­νε όμως μόνη κυ­ρί­αρ­χη, χωρίς αντι­πά­λους, έπεσε σε στα­σι­μό­τη­τα και σα­πί­λα. 4) Όλα τα φάρ­μα­κα που μας πρό­τει­ναν ως τα τώρα διά­φο­ροι «ου­το­πι­σταί» προς θε­ρα­πεί­αν της αστι­κής σα­πί­λας, έμει­ναν χωρίς κα­νέ­να απο­τέ­λε­σμα, γιατί ήταν αστι­κά φάρ­μα­κα κατά αστι­κής αρ­ρώ­στειας. Μόνον «ερ­γα­τι­κά, προ­λε­τα­ρια­κά» φάρ­μα­κα θα μπο­ρέ­σουν να για­τρέ­ψουν την αστι­κή μας αρ­ρώ­στεια…».

Γι­’αυ­τό και μείς προ­τεί­νου­με τη με­λέ­τη του βι­βλί­ου του Γιάν­νη Μη­λιού.

*Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από την Ερ­γα­τι­κή Αρι­στε­ρά