Μπενεντέτα: μια «προκλητική» ταινία που απομυθοποιεί τη θρησκεία

Ο Βερ­χό­φεν είναι ασφα­λώς ένας κάπως άνι­σος σκη­νο­θέ­της. Με­ρι­κές ται­νί­ες του όπως ο Ρό­μπο­κοπ και η Ολική Επα­να­φο­ρά έχουν έντο­νο το στοι­χείο του εντυ­πω­σια­σμού, προς ζημία των θε­μά­των που θα μπο­ρού­σαν να ανα­κι­νή­σουν. Είναι όμως ταυ­τό­χρο­να ένας σκη­νο­θέ­της με οξεία αί­σθη­ση και ικα­νό­τη­τα να εκ­θέ­τει τη δια­φθο­ρά του αστι­κού κό­σμου, ιδιαί­τε­ρα του star system, του οποί­ου και ο ίδιος απο­τε­λεί μέρος. Μια πα­λιό­τε­ρη κλα­σι­κή ται­νία του, το Showgirls, ήταν από τις πιο αιχ­μη­ρές σε αυτό το πεδίο, προ­κα­λώ­ντας αδι­καιο­λό­γη­τα δυ­σμε­νή σχό­λια από με­γά­λο μέρος των κρι­τι­κών. Η Μπε­νε­ντέ­τα έρ­χε­ται να κάνει το ίδιο για την Εκ­κλη­σία και το μο­να­στι­σμό, όχι με στόχο να αντι­κρού­σει τη θρη­σκεία επι­στη­μο­νι­κά αλλά να κα­τα­δεί­ξει το ρόλο της στην πραγ­μα­τι­κή ζωή.

Μια πραγ­μα­τι­κή ιστο­ρία

Η υπό­θε­ση δια­δρα­μα­τί­ζε­ται στις αρχές του 17ου αιώνα, σε μια εποχή πα­ντο­δυ­να­μί­ας του πα­πι­σμού στην Ιτα­λία, όταν οι με­σαιω­νι­κές προ­λή­ψεις και οι θε­σμοί δια­τη­ρού­σαν την κυ­ριαρ­χία τους. Βα­σί­ζε­ται σε μια πραγ­μα­τι­κή ιστο­ρία, της μυ­στι­κί­στριας ηγου­μέ­νης Μπε­νε­ντέ­τα Καρ­λί­νι, η οποία είχε μια λε­σβια­κή σχέση με μια από τις μο­να­χές της, την Μπαρ­το­λο­μέα. Ο Βερ­χό­φεν ακο­λου­θεί χα­λα­ρά τη βιο­γρα­φία της Καρ­λί­νι, δί­νο­ντας τη δική του εκ­δο­χή, που με­τα­τρέ­πε­ται σε μια κοι­νω­νι­κή κρι­τι­κή εκεί­νης της επο­χής αλλά και της δικής μας. Και ενώ η κρι­τι­κή εστιά­ζει, όπως εί­πα­με, στον πα­πι­σμό, απο­κτά ευ­ρύ­τε­ρες δια­στά­σεις και ευ­διά­κρι­τους σύγ­χρο­νους συ­σχε­τι­σμούς.

Η Μπε­νε­ντέ­τα (υπο­δυό­με­νη από την Virginie Efira), μια νεαρή με θρη­σκευ­τι­κή ανα­τρο­φή, αφιε­ρώ­νε­ται από τον πα­τέ­ρα της, ένα πλού­σιο άρ­χο­ντα της Το­σκά­νης, σε ένα μο­να­στή­ρι στην Πέσια. Εκεί αρ­χί­ζει να έχει ορά­μα­τα, και όταν στη διάρ­κεια μιας τέ­τοιας εμπει­ρί­ας της εμ­φα­νί­ζο­νται στο σώμα της τα ση­μά­δια της σταύ­ρω­σης, ανα­γο­ρεύ­ε­ται από τον το­πι­κό επί­σκο­πο σε ηγου­μέ­νη, πα­ρα­με­ρί­ζο­ντας την προ­κά­το­χό της (Charlotte Rampling). Στο με­τα­ξύ, η Μπε­νε­ντέ­τα συ­νά­πτει μια ερω­τι­κή σχέση με την Μπαρ­το­λο­μέα (Δάφνη Πα­τα­κιά), μια νεαρή που βιά­ζε­ται από τον πα­τέ­ρα και τους αδελ­φούς της και κα­τα­φεύ­γει στο μο­να­στή­ρι για να σωθεί από τα μαρ­τύ­ρια. Όταν η Χρι­στί­να, η κόρη της πα­λιάς ηγου­μέ­νης, που είχε κα­τη­γο­ρή­σει την Μπε­νε­ντέ­τα ότι αυ­το­τραυ­μα­τι­ζό­ταν, κα­τα­δι­κά­ζε­ται σε αυ­το­μα­στί­γω­ση και αυ­το­κτο­νεί, η ηγου­μέ­νη πα­ρα­κο­λου­θεί κρυφά τις συ­νευ­ρέ­σεις των κο­ρι­τσιών και φρο­ντί­ζει να πε­ριέλ­θουν σε γνώση του Νούν­τσιου της Φλω­ρε­ντί­ας (Lambert Wilson). Ο τε­λευ­ταί­ος έρ­χε­ται στην Πέσια και θέτει σε κί­νη­ση τις δια­δι­κα­σί­ες για κα­θαί­ρε­ση της Μπε­νε­ντέ­τα, η οποία, μόλις η Μπαρ­το­λο­μέα ομο­λο­γεί τη σχέση τους, κα­τα­δι­κά­ζε­ται να καεί στην πυρά. Στο με­τα­ξύ, η πα­νού­κλα έχει εξα­πλω­θεί στη Φλω­ρε­ντία και ο Νούν­τσιος και η παλιά ηγου­μέ­νη προ­σβάλ­λο­νται από την αρ­ρώ­στια. Στο τέλος, όταν η Μπε­νε­ντέ­τα δέ­νε­ται στον πά­σα­λο, ο λαός της πόλης εξε­γεί­ρε­ται και εξο­ντώ­νει τον Νούν­τσιο και τη συ­νο­δεία του, ενώ η ετοι­μο­θά­να­τη ηγου­μέ­νη, θύμα και αυτή των συν­θη­κών, βοηθά την Μπε­νε­ντέ­τα. Η τε­λευ­ταία και η Μπαρ­το­λο­μέα δια­φεύ­γουν από την Πέσια, αλλά την επο­μέ­νη η Μπε­νε­ντέ­τα ανα­κοι­νώ­νει ότι πρέ­πει να επι­στρέ­ψει, ακόμη και αν αυτό ση­μαί­νει να καεί στην πυρά, γιατί το μο­να­στή­ρι είναι το σπίτι της και δεν υπάρ­χει ζωή αλλού γι’ αυτήν. Στον επί­λο­γο μα­θαί­νου­με ότι η Πέσια γλί­τω­σε από την πα­νού­κλα και η Μπε­νε­ντέ­τα έζησε ως το θά­να­τό της σε πε­ριο­ρι­σμό στο μο­να­στή­ρι.

Το κύριο στην ται­νία δεν είναι αν η εκ­δο­χή της πα­ρα­μέ­νει πιστή στην αυ­θε­ντι­κή ιστο­ρία, αλλά η συ­γκε­κρι­μέ­νη οπτι­κή με την οποία την προ­σεγ­γί­ζει ο Βερ­χό­φεν και η ατμό­σφαι­ρα που δη­μιουρ­γεί. Σε κάθε βήμα, η θρη­σκεία, η Εκ­κλη­σία και ο μο­να­στι­σμός απο­κα­λύ­πτο­νται ως ένα ψέμα, ένα φύλλο συκής για τις πολύ γή­ι­νες, ιδιο­τε­λείς επι­διώ­ξεις των υπη­ρε­τών τους που καμιά σχέση δεν έχουν με το θρη­σκευ­τι­κό τους πε­ρι­τύ­λιγ­μα.

Η ηγου­μέ­νη του μο­να­στη­ριού απο­δει­κνύ­ε­ται μια εμπό­ρισ­σα της πί­στης, που φρο­ντί­ζει να απο­σπά από τους πλού­σιους γο­νείς των κο­ρι­τσιών το μέ­γι­στο δυ­να­τό αντί­τι­μο για να γί­νουν δεκτά στο μο­να­στή­ρι. Όταν ο πλού­σιος πα­τέ­ρας της Μπε­νε­ντέ­τα, που υπο­τί­θε­ται την έχει τάξει από ευ­λά­βεια στο Θεό, τη φέρ­νει εκεί, τον βλέ­που­με να πα­ζα­ρεύ­ει σκλη­ρά με την ηγου­μέ­νη το οφει­λό­με­νο τί­μη­μα. Ο  επί­σκο­πος της πε­ριο­χής, μα­θαί­νο­ντας για τα ση­μά­δια στο σώμα της Μπε­νε­ντέ­τα απο­φα­σί­ζει να στη­ρί­ξει την ανά­δει­ξή της σε ηγου­μέ­νη, όχι γιατί πι­στεύ­ει ότι έγινε κά­ποιο θαύμα, αλλά γιατί τα νέα θα τρα­βή­ξουν την προ­σο­χή στην επι­σκο­πή του, βοη­θώ­ντας έτσι την άνοδό του στην ιε­ραρ­χία. Ο Νούν­τσιος, από τη μεριά του, θα αντι­δρά­σει και θα προ­σπα­θή­σει να οδη­γή­σει την ηρω­ί­δα στην πυρά για τον ακρι­βώς αντί­στρο­φο λόγο, καθώς βλέ­πει στο γε­γο­νός μια απει­λή για τη δική του εξου­σία. Ακόμη και ο βά­ναυ­σος πα­τέ­ρας της Μπαρ­το­λο­μέα που τη βιά­ζει συ­στη­μα­τι­κά, κα­λο­δέ­χε­ται να την απο­χω­ρι­στεί όταν η αμοι­βή του ανε­βαί­νει από τα δέκα στα εί­κο­σι δη­νά­ρια. Κο­ντο­λο­γίς, το χρήμα και η δύ­να­μη είναι ο κοι­νός σκο­πός όλων, για την επί­τευ­ξη του οποί­ου χρη­σι­μεύ­ει σε με­ρι­κούς ως όχημα η θρη­σκευ­τι­κή «πίστη», όπως χρη­σι­μεύ­ουν σε άλ­λους η κλε­ψιά, η ωμό­τη­τα και η πορ­νεία.

Μέσα σε αυτό τον απα­τη­λά θε­ο­σε­βή κόσμο, η Μπε­νε­ντέ­τα είναι η συ­γκρι­τι­κά πιο έντι­μη, με την έν­νοια ότι βιώ­νει πραγ­μα­τι­κά τα ορά­μα­τα και τις εκ­στά­σεις της, που πε­ρι­λαμ­βά­νουν μια άμεση επι­κοι­νω­νία με τον Χρι­στό και με διά­φο­ρους δαί­μο­νες. Αλλά και στην πε­ρί­πτω­σή της δεν αφή­νε­ται αμ­φι­βο­λία πως τα «θαύ­μα­τα» είναι επι­νοη­μέ­να και η ίδια επι­φέ­ρει στον εαυτό της τις πλη­γές της. Όταν εμ­φα­νί­ζο­νται τα ση­μά­δια του Ιησού στο σώμα της ξεχνά να τα κάνει και στο μέ­τω­πό της, σε αντι­στοι­χία με το ακάν­θι­νο στε­φά­νι, και η Χρι­στί­να, η κόρη της ηγου­μέ­νης, τη βλέ­πει να τα προ­κα­λεί η ίδια αρ­γό­τε­ρα. Ακόμη και στο φι­νά­λε, όταν η Μπε­νε­ντέ­τα δεί­χνει στο πλή­θος τις νέες πλη­γές που έχουν ανοί­ξει στα χέρια της, υπο­τι­θέ­με­να από τη θεία πρό­νοια, για να τους πα­ρο­τρύ­νει ενά­ντια στον Νούν­τσιο, η Μπαρ­το­λο­μέα βρί­σκει εκεί κοντά ένα θραύ­σμα αγ­γεί­ου, που όλα δεί­χνουν ότι έχει χρη­σι­μο­ποι­η­θεί κα­τάλ­λη­λα για το σκοπό.

Ένα ερώ­τη­μα που θα τεθεί είναι αν η απου­σία κά­ποιων γνή­σια πι­στών ιε­ρω­μέ­νων στην ται­νία, όπως ο πρω­τα­γω­νι­στής και οι μο­να­χές στον Άν­θρω­πο του Θεού, πα­ρα­βιά­ζει τη ρε­α­λι­στι­κή ανα­πα­ρά­στα­ση. Κα­τό­πιν όλων, σε όλες τις επο­χές μια με­ρί­δα του κλή­ρου εμ­φο­ρού­νταν από μια ει­λι­κρι­νή πε­ποί­θη­ση πως εκ­προ­σω­πούν το νόμο του Θεού, και τα έργα και τα λόγια τους, ακόμη και αν απέ­κλι­ναν, δεν βρί­σκο­νταν σε πλήρη διά­στα­ση με αυτόν, όπως συμ­βαί­νει στην Μπε­νε­ντέ­τα.

Νο­μί­ζου­με πως όχι, για μια σειρά λό­γους.

Κατ’ αρχήν, η ται­νία ανα­φέ­ρε­ται σε μια εποχή που η δια­φθο­ρά και ο φα­να­τι­σμός της πα­πι­κής εκ­κλη­σί­ας είχαν κο­ρυ­φω­θεί στο έπα­κρο. Στο 16ο αιώνα η Ρώμη ήταν βου­τηγ­μέ­νη στην πορ­νεία και οι πάπες ζού­σαν μέσα στη χλιδή, συχνά δια­θέ­το­ντας στον εαυτό τους ερω­μέ­νες. επι­δι­δό­με­νοι σε ίντρι­γκες και φό­νους και μα­ζεύ­ο­ντας έσοδα από τα συγ­χω­ρο­χάρ­τια. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή είναι η δή­λω­ση του Λέ­ο­ντα του 10ου, «Αφού ο Θεός μας έδωσε την πα­πι­κή έδρα, ας την απο­λαύ­σου­με»[1]. Η επό­με­νη φάση, στην οποία εντάσ­σε­ται χρο­νι­κά η ιστο­ρία της Μπε­νε­ντέ­τα Καρ­λί­νι, χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε από την αντι­με­ταρ­ρύθ­μι­ση, την Ιερά Εξέ­τα­ση (ο Τζορ­ντά­νο Μπρού­νο κάηκε στην πυρά στα 1600) και τον κα­τα­τρεγ­μό των μα­γισ­σών. Όλα αυτά δεν σή­μαι­ναν μια πραγ­μα­τι­κή αλ­λα­γή των ηθών, αλλά μια αντί­δρα­ση στη λου­θη­ρα­νι­κή Με­ταρ­ρύθ­μι­ση, μέσα από την πιο σκο­τα­δι­στι­κή κα­τα­πί­ε­ση. Ο Βερ­χό­φεν πα­ρα­λεί­πει δι­καιο­λο­γη­μέ­να τις εξαι­ρέ­σεις για να απο­δώ­σει οξυ­μέ­να το πνεύ­μα της επο­χής.

Κατά δεύ­τε­ρο λόγο, η ται­νία πα­ρου­σιά­ζει πράγ­μα­τι με­ρι­κούς θε­ο­σε­βείς τύ­πους, που όμως απο­δει­κνύ­ε­ται ότι δεν έχουν καμιά τύχη μέσα σε αυτή την κα­τά­στα­ση. Η κόρη της ηγου­μέ­νης, η Χρι­στί­να (Louise Chevillotte), είναι μια τέ­τοια πε­ρί­πτω­ση, που βάζει πάνω από κάθε τι άλλο την αλή­θεια. Η Χρι­στί­να απο­φα­σί­ζει να κα­ταγ­γεί­λει την απάτη της Μπε­νε­ντέ­τα όχι γιατί δεν πι­στεύ­ει γε­νι­κά στα θαύ­μα­τα, αλλά γιατί απαι­τεί ένα αλη­θι­νό θαύμα για να πι­στέ­ψει, και γνω­ρί­ζει ότι στη συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση πρό­κει­ται για ένα ψέμα. Κα­τα­δι­κά­ζε­ται όμως από την ίδια τη μη­τέ­ρα της, που την έχει προει­δο­ποι­ή­σει να μην απο­κα­λύ­ψει την αλή­θεια και όταν το κάνει τη δια­ψεύ­δει, καθώς θε­ω­ρεί ότι το να ενερ­γή­σει στη συ­γκε­κρι­μέ­νη στιγ­μή δεν θα φέρει απο­τέ­λε­σμα και θα κάνει ζημιά στην ίδια και το μο­να­στή­ρι.

Η Χρι­στί­να, όπως και ο εφη­μέ­ριος που εξο­μο­λο­γεί τις μο­να­χές, είναι λαϊ­κές φυ­σιο­γνω­μί­ες, και η θρη­σκευ­τι­κή πίστη τους, αν της αφαι­ρε­θεί ο με­τα­φυ­σι­κός μαν­δύ­ας, δεν είναι κάτι άλλο από μια αφελή και άμεσα ανέ­φι­κτη απαί­τη­ση για αγνό­τη­τα και γνη­σιό­τη­τα. Από τη Χρι­στί­να όμως λεί­πει η σκλη­ρή εμπει­ρία της ζωής, που έχει η πη­γαία και δυ­να­τή Μπαρ­το­λο­μέα, με συ­νέ­πεια η φι­λα­λή­θειά της να πα­ρα­μέ­νει ιδε­α­λι­στι­κή.

Το αι­σθη­τι­κό απο­τέ­λε­σμα βοη­θιέ­ται πολύ από το εξαι­ρε­τι­κό ταί­ρια­σμα και τις φυ­σι­κές ερ­μη­νεί­ες των ηθο­ποιών. Επι­πλέ­ον, ο Βερ­χό­φεν διαν­θί­ζει την ται­νία με χιου­μο­ρι­στι­κά επει­σό­δια, όπως ο διά­λο­γος ανά­με­σα στον ετοι­μο­θά­να­το Νούν­τσιο και την Μπε­νε­ντέ­τα[2], αλλά και τολ­μη­ρές ερω­τι­κές σκη­νές, με απο­κο­ρύ­φω­μα τη με­τα­τρο­πή από τη Μπαρ­το­λο­μέα ενός μι­κρού αγάλ­μα­τος της Πα­να­γί­ας σε ερω­τι­κό βο­ή­θη­μα.

Το τε­λευ­ταίο εύ­ρη­μα θα φανεί ίσως βέ­βη­λο σε ορι­σμέ­νους, και θα ήταν πράγ­μα­τι αν πα­ρεμ­βα­λό­ταν αυ­θαί­ρε­τα, χωρίς κα­νέ­να λόγο. Επι­τρέ­πει όμως στον Βερ­χό­φεν να εντεί­νει την αντι­πα­ρά­θε­ση ανά­με­σα στον Νούν­τσιο και την ηρω­ί­δα. Σε έναν ση­μα­ντι­κό διά­λο­γο ο Νούν­τσιος, μετά την εύ­ρε­ση του αγαλ­μα­τι­δί­ου, κα­τη­γο­ρεί την Μπε­νε­ντέ­τα για δια­στρο­φή και ότι η αγάπη της για την Μπαρ­το­λο­μέα πα­ρα­βιά­ζει τη χρι­στια­νι­κή πίστη, για να λάβει την απά­ντη­ση ότι στο πρό­σω­πο της Μπαρ­το­λο­μέα αγαπά και όλους τους άλ­λους αν­θρώ­πους. Η ίδια η ανεύ­ρε­ση του αγαλ­μα­τι­δί­ου στη διάρ­κεια των ανα­κρί­σε­ων μέσα σε μια «κρύ­πτη» που έχει ανοί­ξει η Μπαρ­το­λο­μέα στο ογκώ­δες βι­βλίο λο­γα­ρια­σμών της μονής, κάνει έναν ισχυ­ρό υπαι­νιγ­μό για την ανα­ζή­τη­ση της ηδο­νής που κρύ­βε­ται πίσω από όλες τις σχέ­σεις εξου­σί­ας.

Αντι­δρά­σεις και κρι­τι­κές

Με την οξεία της αμ­φι­σβή­τη­ση στις κυ­ρί­αρ­χες προ­κα­τα­λή­ψεις και τον κομ­φορ­μι­σμό ήταν επό­με­νο η Μπε­νε­ντέ­τα να προ­κα­λέ­σει αντι­δρά­σεις και κρι­τι­κές, που όμως απέ­τυ­χαν γε­νι­κά να φτά­σουν στον πυ­ρή­να της και να ανα­με­τρη­θούν με τα ζη­τή­μα­τα που θέτει.

Η Μπε­νε­ντέ­τα χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε ευ­ρέ­ως ως μια «προ­κλη­τι­κή» ται­νία και είναι πράγ­μα­τι τέ­τοια. Ωστό­σο, οι «προ­κλή­σεις» της, μα­κριά από το να απη­χούν την ιδιο­τρο­πία του Βερ­χό­φεν και τη διά­θε­σή του να σο­κά­ρει, μας φέρ­νουν αντι­μέ­τω­πους με την απαν­θρω­πιά μιας ιστο­ρι­κής επο­χής, που μόνο εξω­τε­ρι­κά και μορ­φι­κά δια­φέ­ρει από τη δική μας.

Αν και η στάση της επί­ση­μης κα­θο­λι­κής εκ­κλη­σί­ας ως τώρα ήταν μάλ­λον η σιωπή –κα­τα­νοη­τή λόγω της ισχυ­ρής αί­σθη­σης της  υπο­κρι­σί­ας της που θα απο­κο­μί­σουν όσοι δουν την Μπε­νε­ντέ­τα– οι σκο­τα­δι­στι­κές κα­θο­λι­κές ορ­γα­νώ­σεις δια­μαρ­τυ­ρή­θη­καν για «προ­σβο­λή του Ιησού» και τα πα­ρό­μοια. Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, κατά την προ­βο­λή της ται­νί­ας στο Φε­στι­βάλ Κι­νη­μα­το­γρά­φου της Νέας Υόρ­κης το Σε­πτέμ­βρη, μια ομάδα κα­θο­λι­κών κρα­τού­σε πλα­κάτ με συν­θή­μα­τα όπως «Δια­μαρ­τυ­ρό­μα­στε έντο­να για τη βλά­σφη­μη λε­σβια­κή ται­νία Μπε­νε­ντέ­τα, που προ­σβάλ­λει την ιε­ρό­τη­τα των κα­θο­λι­κών μο­να­χών»[3]. Σε ένα άλλο σάιτ, της εύ­γλωτ­τα τι­τλο­φο­ρού­με­νης «Αμε­ρι­κά­νι­κης Ένω­σης για την Προ­στα­σία της Πα­ρά­δο­σης, της Οι­κο­γέ­νειας και της Ιδιο­κτη­σί­ας» (πάνω απ’ όλα της ιδιο­κτη­σί­ας!, Χ.Κ.), βρί­σκου­με αναρ­τη­μέ­να κα­τα­το­πι­στι­κά άρθρα πάνω στο «Γιατί η ται­νία Μπε­νε­ντέ­τα είναι βλά­σφη­μη και αντι-κα­θο­λι­κή» ενώ η Ρωσία απα­γό­ρευ­σε την προ­βο­λή της [4].

Από την άλλη μεριά, η ται­νία, που έκανε πρε­μιέ­ρα στο φε­στι­βάλ Κανών του 2021, απέ­σπα­σε θε­τι­κές γνώ­μες από τους κρι­τι­κούς, με μια 85% απο­δο­χή στο Rotten Tomatoes[5]. Οι πε­ρισ­σό­τε­ροι όμως την είδαν σαν ένα προ­βλη­μα­τι­σμό για τη σχέση ανά­με­σα στη σε­ξουα­λι­κή ελευ­θε­ρία και την πίστη. Αυτή η διά­στα­ση όντως υπάρ­χει, όπως το υπο­δη­λώ­νει και το βάρος των ερω­τι­κών σκη­νών. Απέ­χει όμως πολύ –ακόμη και αν δε­χτού­με, πράγ­μα αμ­φί­βο­λο, ότι τέ­τοια ήταν η πρό­θε­ση του Βερ­χό­φεν– από το να είναι η κύρια. Όπως πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο δεν ευ­στα­θούν οι κρί­σεις ότι η ται­νία επι­χει­ρεί απλά να σκαν­δα­λί­σει, χωρίς να έχει τί­πο­τα να πει.

Σε μια τέ­τοια, ακραία απα­ξιω­τι­κή κρι­τι­κή προ­βαί­νει η Μ. Θε­ο­δω­ρο­πού­λου: «Το Μπε­νε­ντέ­τα… [προ­σπα­θεί] να πε­ρά­σει ως σο­βα­ρή ψυ­χο-κοι­νω­νι­κή κρι­τι­κή της τυ­φλής εξου­σί­ας αντί για μια παι­δα­ριώ­δη τρο­λιά… Σε όλη τη διάρ­κεια της κα­ριέ­ρας του, από το RoboCop ως το Βα­σι­κό Έν­στι­κτο κι από το Showgirls ως το Elle, τον Βερ­χό­φεν έχουν απα­σχο­λή­σει θέ­μα­τα πί­στης, σάρ­κας, δύ­να­μης και σεξ, όμως εδώ οι αδέ­ξιες προ­σπά­θειες για χιού­μορ, η low budget σά­τι­ρα και η επι­φα­νεια­κή σύ­γκρου­ση του ιερού με το ασή­μα­ντο κά­νουν την ται­νία να μην αντι­στοι­χεί με τί­πο­τα πα­ρα­πά­νω από φάρσα σε σχο­λι­κό προ­αύ­λιο»[6].

Όλα αυτά θα μπο­ρού­σε, βέ­βαια, να ισχύ­ουν, θα έπρε­πε όμως κάπως να τεκ­μη­ριώ­νο­νται. Η κρι­τι­κός μας δεν φέρ­νει ούτε ένα επι­χεί­ρη­μα, εμ­φα­νί­ζο­ντάς τα πε­ρί­που ως αυ­το­νό­η­τα και αφή­νο­ντάς μας έτσι στα σκο­τά­δια μας.

Μια σαφώς πιο σο­βα­ρή κρι­τι­κή επι­χει­ρεί ο Χρ. Μή­τσης, που όμως μένει στα μισά του δρό­μου. Ο Μή­τσης εντο­πί­ζει εύ­στο­χα το στοι­χείο της κοι­νω­νι­κής κρι­τι­κής που υπο­λαν­θά­νει διαρ­κώς στην ται­νία, στε­ρώ­ντας κάθε βάση από μια πρό­χει­ρη απόρ­ρι­ψή της:

«Αν πε­ρι­μέ­νει κα­νείς πως η ται­νία θα εστιά­σει απο­κλει­στι­κά στην απα­γο­ρευ­μέ­νη ερω­τι­κή σχέση των δυο γυ­ναι­κών και στην κα­ταγ­γε­λία της κλη­ρι­κής αδιαλ­λα­ξί­ας, σί­γου­ρα θα εκ­πλα­γεί. Η Μπε­νε­ντέ­τα δια­τη­ρεί το επι­θε­τι­κά σαρ­κα­στι­κό βλέμ­μα του Βερ­χό­φεν απέ­να­ντι στα ανε­ξέ­λεγ­κτα πάθη και τη σύ­γκρου­σή τους με έναν αυ­στη­ρό θε­σμι­κό κομ­φορ­μι­σμό. Εδώ τον τε­λευ­ταίο εκ­προ­σω­πούν όλοι οι “άν­θρω­ποι του Θεού”, οι οποί­οι από τον αντι­πρό­σω­πο του Πάπα ως την ηγου­μέ­νη του μο­να­στη­ριού πα­ζα­ρεύ­ουν οι­κο­νο­μι­κά και πο­λι­τι­κά κάθε… πνευ­μα­τι­κή αντι­πα­ρά­θε­σή τους. Σε έναν αν­δρο­κρα­τού­με­νο, βίαιο και άρ­ρω­στο (κυ­ριο­λε­κτι­κά και με­τα­φο­ρι­κά) κόσμο που τα πάντα που­λιού­νται κι αγο­ρά­ζο­νται όμως, ο Βερ­χό­φεν δεν αντι­πα­ρα­βάλ­λει δυο ρο­μα­ντι­κές, ερω­τευ­μέ­νες γυ­ναί­κες»[7].

Έχο­ντας προ­βεί σε αυτές τις δια­πι­στώ­σεις, ο Μή­τσης μέμ­φε­ται πα­ρα­πέ­ρα τον «κυ­νι­σμό» του Βερ­χό­φεν, που, όπως εκτι­μά, «φέρ­νει σε πρώτο πλάνο το έν­στι­κτο της επι­βί­ω­σης και ει­ρω­νεύ­ε­ται πικρά θύτες και θύ­μα­τα, αρ­χί­ζο­ντας αργά αλλά στα­θε­ρά να πα­ρα­σύ­ρε­ται από την ξέ­φρε­νη διά­θε­σή του για ανε­λέ­η­τη δια­κω­μώ­δη­ση». Εξαι­τί­ας αυτού, «οι χα­ρα­κτή­ρες γλι­στρούν άτσα­λα στο γκρο­τέ­σκο, η πλοκή κο­ρυ­φώ­νε­ται με μια ανε­ξέ­λεγ­κτα θο­ρυ­βώ­δη σύ­γκρου­ση, ψυ­χο­λο­γι­κές δια­θέ­σεις αλ­λά­ζουν στο λεπτό και μια ανα­τρε­πτι­κή, κα­τά­μαυ­ρη σά­τι­ρα κα­τα­λή­γει σε μια άνιση πα­ρω­δία»[8].

Εδώ ο κρι­τι­κός χάνει κατά τη γνώμη μας το στόχο. Ο κυ­νι­σμός τον οποίο ανι­χνεύ­ει υπάρ­χει πράγ­μα­τι στην ται­νία. Μόνο που δεν είναι ένας κυ­νι­σμός που εμ­φυ­τεύ­ει ξε­περ­νώ­ντας το μέτρο από τα έξω ο Βερ­χό­φεν, αλλά –όπως συ­νή­θι­ζε να λέει σε τέ­τοιες πε­ρι­πτώ­σεις ο Μαρξ– ένας κυ­νι­σμός που βρί­σκε­ται μέσα στο ίδιο το πράγ­μα. Ως απο­τέ­λε­σμα, απο­τυ­χαί­νει να εκτι­μή­σει στο αυ­θε­ντι­κό τους νόημα στοι­χεία της πλο­κής και ει­δι­κά το φι­νά­λε της ται­νί­ας που κάθε άλλο παρά έχουν την πα­ρω­δια­κή διά­θε­ση που τους απο­δί­δει. Έτσι κι αλ­λιώς, μας δίνει μια καλή αφορ­μή να συ­μπλη­ρώ­σου­με αυτά τα ση­μεία.

Η Μπε­νε­ντέ­τα είναι στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα μια σκλη­ρή ται­νία, που απει­κο­νί­ζει ωμά τη βαρ­βα­ρό­τη­τα του Με­σαί­ω­να, και κατ’ επέ­κτα­ση των εκ­με­ταλ­λευ­τι­κών κοι­νω­νιών, θέ­το­ντας το ερώ­τη­μα αν υπάρ­χει κά­ποια διέ­ξο­δος προς την αν­θρώ­πι­νη πραγ­μά­τω­ση. Θυ­μί­ζει αρ­κε­τά μια από τις πρώ­τες ται­νί­ες του Βερ­χό­φεν, το Σάρκα και Αίμα, όπου δυο ομά­δες με­σαιω­νι­κών μι­σθο­φό­ρων αλ­λη­λο­ε­ξο­ντω­νό­ταν. Ενώ εκεί όμως η έμ­φα­ση έπε­φτε στην ατο­μι­κή πε­ρι­πέ­τεια, εδώ βρί­σκου­με μια αρ­κε­τά πιστή πα­ρου­σί­α­ση των κοι­νω­νι­κών δυ­νά­με­ων που δρουν πίσω από τα άτομα, με τις τύχες των ατό­μων να κα­θο­ρί­ζο­νται ισχυ­ρά από αυτές τις δυ­νά­μεις.

Η προ­κύ­πτου­σα ει­κό­να της θρη­σκεί­ας συ­μπί­πτει κατά βάση με την εκτί­μη­ση του θρη­σκευ­τι­κού αι­σθή­μα­τος από τον νεαρό Μαρξ: «Η θρη­σκευ­τι­κή αθλιό­τη­τα είναι ταυ­τό­χρο­να η έκ­φρα­ση της πραγ­μα­τι­κής αθλιό­τη­τας και η δια­μαρ­τυ­ρία για την πραγ­μα­τι­κή αθλιό­τη­τα. Η θρη­σκεία είναι ο ανα­στε­ναγ­μός του κα­τα­πιε­σμέ­νου πλά­σμα­τος, η καρ­διά ενός άκαρ­δου κό­σμου, και η ψυχή άψυ­χων συν­θη­κών. Η θρη­σκεία είναι το όπιο του λαού»[9].

Από την άλλη μεριά, έχουν λάθος εκεί­νοι οι κρι­τι­κοί, όπως ο Λ. Κα­τσί­κας[10], που θε­ω­ρούν ότι απέ­να­ντι στο θρη­σκευ­τι­κό φα­να­τι­σμό, η Μπε­νε­ντέ­τα αντι­προ­σω­πεύ­ει τον κόσμο των εν­στί­κτων. Οι επί­μο­νες εκ­κλή­σεις της Μπε­νε­ντέ­τα να κλεί­σουν τα τείχη της πόλης όταν εξα­πλώ­νε­ται η πα­νού­κλα –αυτό που μένει από τις εκ­στά­σεις της αν τους αφαι­ρε­θούν τα με­τα­φυ­σι­κά άμφια– είναι η φωνή της λο­γι­κής, ακόμη και αν υπο­τε­θεί ότι απορ­ρέ­ουν από ένα συν­δυα­σμό υπο­λο­γι­σμού (η επι­δί­ω­ξη να μην μπει ο Νούν­τσιος στην πόλη) και εν­στί­κτου (οι μυ­στι­κι­στι­κοί πα­ρο­ξυ­σμοί της και το κα­τα­πιε­σμέ­νο ηδο­νι­στι­κό υπό­βα­θρο που υπο­κρύ­πτουν). Σε μια εποχή πρω­τό­γο­νης βαρ­βα­ρό­τη­τας, η λο­γι­κή δεν μπο­ρεί να επι­βλη­θεί με την πειθώ, αλλά μόνο με το φόβο και την πρό­λη­ψη (ο κο­μή­της που ερ­μη­νεύ­ε­ται ως θεϊκό ση­μά­δι), παίρ­νο­ντας τη μορφή θείων εντο­λών, που η πα­ρα­βί­α­σή τους θα επι­φέ­ρει τι­μω­ρία. Μόνο έτσι μπο­ρεί να τη­ρη­θούν οι στοι­χειώ­δεις νόρ­μες συ­μπε­ρι­φο­ράς, που κα­θι­στούν δυ­να­τή τη συμ­βί­ω­ση των αν­θρώ­πων και, στη δο­σμέ­νη κα­τά­στα­ση, τη σω­τη­ρία τους από τη φο­βε­ρή αρ­ρώ­στια. Η από­φα­ση της Μπε­νε­ντέ­τα να επι­στρέ­ψει στο μο­να­στή­ρι απο­τε­λεί μια ανα­γνώ­ρι­ση αυτού του λίγου που δίνει η θρη­σκεία ανα­φο­ρι­κά με την αν­θρώ­πι­νη εκ­πλή­ρω­ση στην προϊ­στο­ρία της αν­θρω­πό­τη­τας, αλλά ταυ­τό­χρο­να και μια κα­τά­δει­ξη της ανε­πάρ­κειάς του.

Αν και θα ήταν λάθος να με­τα­φέ­ρου­με αυ­τού­σια την προ­βλη­μα­τι­κή της ται­νί­ας στην εποχή μας, υπάρ­χουν σα­φείς υπαι­νιγ­μοί για το παρόν. Αρκεί να αντι­κα­τα­στή­σου­με την πα­νού­κλα με την παν­δη­μία του Covid, το θρη­σκευ­τι­κό φα­να­τι­σμό και τα βα­σα­νι­στή­ρια με το ρα­τσι­σμό και την κα­κο­ποί­η­ση των γυ­ναι­κών στις μέρες μας ή τους βια­σμούς παι­διών από κα­θο­λι­κούς ιε­ρείς, για να έχου­με την αί­σθη­ση ότι η αν­θρω­πό­τη­τα δεν έχει προ­ο­δεύ­σει πολύ έκτο­τε και ότι η ρίζα γι’ αυτό θα βρε­θεί στους κυ­ρί­αρ­χους θε­σμούς. Στο τέλος του έργου ο θε­α­τής τί­θε­ται έτσι αντι­μέ­τω­πος με το ερώ­τη­μα: «Αν η Μπε­νε­ντέ­τα επι­λέ­γει ανα­γκα­στι­κά το μο­να­στή­ρι από την πορ­νεία, μπο­ρεί αυτό το δί­λημ­μα να είναι η επι­λο­γή στην εποχή μας, όταν είναι πλέον δυ­να­τή μια καλή ζωή για όλους;»

Η εξέ­γερ­ση των μαζών είναι πα­ρού­σα στη σκηνή όπου τα πλήθη επι­τί­θε­νται στον Νούν­τσιο και τη συ­νο­δεία του. Ο Βερ­χό­φεν, που στο πα­ρελ­θόν είχε κάνει εν­δια­φέ­ρου­σες ται­νί­ες με ανα­φο­ρά στο σο­σια­λι­στι­κό κί­νη­μα, όπως η Κάτι Τίπελ, δεν θέτει ερω­τή­μα­τα –το ίδιο το υλικό του δεν το επι­τρέ­πει– για το αν και πώς ένα τέ­τοιο κί­νη­μα θα μπο­ρού­σε σή­με­ρα να ανα­πτυ­χθεί και να είναι απο­τε­λε­σμα­τι­κό. Δεί­χνει όμως την ανα­πο­τε­λε­σμα­τι­κό­τη­τα όλων των άλλων στά­σε­ων, των οποί­ων η ευ­γε­νέ­στε­ρη επι­το­μή είναι η θρη­σκεία. Αυτό κα­θι­στά την Μπε­νε­ντέ­τα μια από τις πιο ώρι­μες και πε­ριε­κτι­κές ται­νί­ες του βε­τε­ρά­νου σκη­νο­θέ­τη.

*Ο Χρή­στος Κε­φα­λής είναι μέλος της ΣΕ της Μαρ­ξι­στι­κής Σκέ­ψης. Ο γρά­φων εκ­φρά­ζει τις ευ­χα­ρι­στί­ες του στον Νίκο Χρι­στό­που­λο για τις πα­ρα­τη­ρή­σεις του σε συ­ζή­τη­ση για την ται­νία.

[1] Βλέπε «Renaissance Papacy», https://​en.​wikipedia.​org/​wiki/​Renaissance_​Papacy.

[2] Ο Νούν­τσιος ρωτά την Μπε­νε­ντέ­τα αν σε κά­ποια από τις εκ­στά­σεις της είδε αν η ψυχή του ήταν στον Πα­ρά­δει­σο ή την Κό­λα­ση και, όταν παίρ­νει την απά­ντη­ση «Στον Πα­ρά­δει­σο», της αντι­λέ­γει, «Πάλι ψέ­μα­τα λες».

[3] Βλέπε Ε. Σάφερ, «Catholic Protesters Congregate Outside ‘Benedetta’s’ New York Film Festival Premiere», https://​variety.​com/​2021/​film/​news/​benedetta-​protesters-​new-​york-​film-​festival-​1235074748/.

[4] L. S. Solimeo, «Why the Movie Benedetta Is Blasphemous And Anti-Catholic», https://​www.​tfp.​org/​why-​the-​movie-​benedetta-​is-​blasphemous-​and-​anti-​catholic/. Ο Βερ­χό­φεν κα­τα­κε­ραυ­νώ­νε­ται στο άρθρο επει­δή είναι μέλος μιας ένω­σης που θε­ω­ρεί τον Χρι­στό όχι ως Θεό αλλά ως επα­να­στά­τη – πράγ­μα εν­δει­κτι­κό των προ­τε­ρη­μά­των αλλά και των ορίων της οπτι­κής του. Για την απα­γό­ρευ­ση της ται­νί­ας στη Ρωσία, βλέπε, π.χ., «Benedetta with Virginie Efira banned in Russia», https://​news.​in-​24.​com/​lifestyle/​movies/​126927.​html.

[5] Για τη γε­νι­κό­τε­ρα θε­τι­κή υπο­δο­χή της ται­νί­ας από τους κρι­τι­κούς, βλέπε «Benedetta (film)», https://​en.​wikipedia.​org/​wiki/​Benedetta_(film)

[6] Μ. Θε­ο­δω­ρο­πού­λου, «Αμαρ­τω­λές κα­λό­γριες, το­ξι­κή αρ­ρε­νω­πό­τη­τα στην Άγρια Δύση και ένας νε­α­ρός Τόνι Σο­πρά­νο στις νέες ται­νί­ες της εβδο­μά­δας», https://​popaganda.​gr/​art/​amartoles-​kalogries-​toxiki-​arr​enop​otit​a-​stin-​agria-​disi-​ke-​enas-​nearos-​toni-​soprano-​stis-​nees-​tenies-​tis-​evdomadas/.

[7] Χρ. Μή­τσης, «Μπε­νε­ντέ­τα», https://​www.​athinorama.​gr/​cinema/​article/​mpenenteta-​2552260.​html.

[8] Στο ίδιο.

[9] Κ. Μαρξ, «Ει­σα­γω­γή στην κρι­τι­κή της Φι­λο­σο­φί­ας του Δι­καί­ου του Χέ­γκελ», στο Το Εβραϊ­κό Ζή­τη­μα, εκδ. Οδυσ­σέ­ας, σελ. 118.

[10] Αυτή η εκτί­μη­ση οδη­γεί τον Λ. Κα­τσί­κα σε πολύ λάθος κρί­σεις: «Ο Πολ Βερ­χό­φεν δια­τη­ρεί την πρό­φα­ση μιας πα­ρα­βο­λής πάνω στους κιν­δύ­νους του θρη­σκευ­τι­κού και πάσης φύ­σε­ως φα­να­τι­σμού και στο σα­ρω­τι­κό, σχε­δόν κο­σμο­γο­νι­κό κά­λε­σμα των εν­στί­κτων… Η “Benedetta” είναι σί­γου­ρο ότι θα δια­σκε­δά­σει τους θια­σώ­τες των εύ­κο­λων προ­κλή­σε­ων και υπό­σχε­ται να κόψει αρ­κε­τά ει­σι­τή­ρια στις αί­θου­σες. Σε καμία πε­ρί­πτω­ση, ωστό­σο, δεν συγ­χέ­ε­ται με το καλό γού­στο, το καλό σι­νε­μά και τις καλές προ­θέ­σεις. Είναι ένα παι­διά­στι­κης σύλ­λη­ψης σα­δο­μα­ζο­χι­στι­κό θέαμα που δεν γνω­ρί­ζει από λε­πτό­τη­τα και το οποίο επι­τί­θε­ται στις ευαι­σθη­σί­ες του κοι­νού με την ορμή ταύ­ρου σε υα­λο­πω­λείο» (Λ. Κα­τσί­κας, «Κάν­νες 2021: Η βέ­βη­λη “Benedetta” του Πολ Βερ­χό­φεν είναι η ιδα­νι­κή ται­νία-σκάν­δα­λο για όσους επι­θυ­μού­σαν κάτι τέ­τοιο», https://​www.​cin​emag​azin​e.​gr/​nea/​arthro/​benedetta_​review-​131033819/).